[Bài 4]: Tấm khiên mùa vụ từ bảo hiểm thời tiết tại châu Phi

Nhận bồi thường không cần giám định, giấy tờ

Tại những vùng đất nắng gió ở châu Phi, nơi mùa màng xưa nay vẫn phụ thuộc vào trời, người nông dân đang học cách trồng trọt bằng dữ liệu. Không chỉ dựa vào linh cảm hay truyền thống, họ bắt đầu biết lùi lại vài ngày khi mưa chưa tới, hay mạnh dạn gieo sớm khi có tin báo thời tiết thuận lợi.

Phía sau những quyết định tưởng chừng đơn giản ấy là cả một hệ thống bảo hiểm mùa vụ hiện đại, kết hợp chặt chẽ với dự báo khí tượng - một công cụ giúp người nông dân tại Senegal và Kenya như thêm một lớp áo giáp khi bước vào vụ mùa.

Khác với loại bảo hiểm truyền thống cần điều tra thiệt hại, bảo hiểm thời tiết dựa trên chỉ số (Index-Based Weather Insurance - IBWI) như một chiếc đồng hồ báo động. Chỉ cần lượng mưa dưới ngưỡng quy định, hay nhiệt độ vượt ngưỡng bất thường, hệ thống sẽ tự động kích hoạt chi trả mà không cần giấy tờ, không chờ đợi, không tranh cãi. Cơ chế đơn giản, minh bạch và nhanh chóng khiến nhiều nông dân gọi vui đây là "bạn đồng hành thầm lặng" mỗi mùa vụ.

Chương trình bảo hiểm này thường gắn với các gói cung cấp hạt giống, hoặc được tích hợp trong dịch vụ viễn thông, giúp người dân có thể kích hoạt bảo hiểm chỉ bằng một tin nhắn. Tiền chi trả được chuyển trực tiếp vào ví điện tử hoặc tài khoản ngân hàng, những hình thức đang ngày càng trở nên quen thuộc với người dân châu Phi.

IBWI có nhiều ưu điểm như: giảm chi phí giám định vì không cần xác minh tổn thất tại từng trang trại; minh bạch, nhanh gọn khi bồi thường dựa trên dữ liệu đo lường công khai từ các trạm khí tượng và đặc biệt phù hợp với quy mô sản xuất lớn, nhất là ở những khu vực dễ bị tổn thương bởi biến đổi khí hậu. Dù vậy, nó vẫn gặp rủi ro sai lệch trong tình huống nông dân bị thiệt hại thật nhưng không nhận được tiền vì chỉ số không vượt ngưỡng tại trạm đo.

Ngoài ra, vùng triển khai cần hạ tầng khí tượng đầy đủ, phân bố hợp lý để đo lường chính xác theo thời gian thực. Đây là điểm kết nối quan trọng, dự báo cung cấp dữ liệu đầu vào cho bảo hiểm và đồng thời là cơ sở để tư vấn lịch gieo trồng, khuyến cáo rủi ro và điều chỉnh sản xuất. Tại nhiều nơi, mô hình này còn được tích hợp vào các dịch vụ truyền thông bằng tiếng địa phương, giúp người dân dễ tiếp cận dù không biết chữ hoặc không có điện thoại thông minh.

Tất cả những gì cần làm là trước mỗi mùa vụ, nông dân và công ty bảo hiểm cùng thống nhất một ngưỡng chỉ số, ví dụ tổng lượng mưa dưới 300 mm trong 3 tháng đầu vụ.

Tại Kenya, chương trình bảo hiểm ACRE Africa đã tiếp cận hơn 1,9 triệu nông dân với mô hình bảo hiểm kèm hạt giống. Còn tại Senegal, Trung tâm Quốc gia Hỗ trợ Giám sát Bệnh động vật (CNAAS) phối hợp với công ty bảo hiểm IBISA và cơ quan khí tượng triển khai bảo hiểm cho hàng nghìn hộ chăn nuôi ở những vùng khô hạn nhất.

Số liệu cho thấy, nhờ có bảo hiểm, nhiều hộ đã không phải bán tháo đàn bò khi khô hạn kéo dài - một hành động thường thấy mỗi khi mất mùa. Tính riêng mùa vụ 2023-2024, gần 700 người chăn nuôi đã tham gia chương trình.

Gieo hạt theo tiếng gọi của mây

Ông Ba Amadou, nông dân 53 tuổi, sống ở làng Toulde, phía Bắc Senegal. Trước đây, ông thường dựa vào kinh nghiệm để bắt đầu vụ trồng cỏ nuôi bò, nhưng nhiều năm liền mưa đến muộn khiến cỏ không mọc kịp, đàn bò ốm yếu.

Từ khi tham gia IBWI, ông nhận được thông tin khí tượng qua tin nhắn thoại bằng tiếng Wolof (thuộc ngữ hệ Niger–Congo và dùng nhiều tại Senegal). Khi lượng mưa đo được dưới ngưỡng bảo hiểm, ông được chi trả một khoản tiền đủ để mua cỏ khô và giữ lại đàn bò. "Bây giờ tôi không còn đoán mò thời tiết nữa. Tôi trồng khi được khuyến cáo. Nếu thời tiết thất thường, tôi cũng không bị bỏ rơi," ông nói.

Fatou Ndiaye, một nông dân trồng đậu phộng ở vùng Louga, Tây Bắc Senegal thổ lộ, nhờ các thông tin dự báo được truyền qua điện thoại, bà đã điều chỉnh lịch gieo trồng muộn hơn 10 ngày so với năm trước, tránh được đợt khô hạn đầu vụ. Mùa thu hoạch, bà không những giữ được năng suất mà còn được nhận một khoản bồi thường nhỏ do lượng mưa không đều trong giai đoạn giữa vụ. "Trước kia tôi chỉ biết nhìn trời. Giờ tôi có dữ liệu, tôi có hỗ trợ. Tôi có thêm hy vọng," bà chia sẻ.

Theo CNAAS, nhờ có dữ liệu từ các trạm khí tượng tự động giá rẻ, kết hợp với hệ thống dự báo mùa vụ, số lượng người dân được bảo vệ đang tăng lên từng mùa. Kết quả sơ bộ cho thấy tỷ lệ gieo trồng sai thời điểm đã giảm từ 60% xuống còn dưới 20%.

ACRE Africa, chương trình bảo hiểm tại Kenya, đã xây dựng mô hình IBWI gắn liền với hoạt động sản xuất thực tế. Một trong những cách làm hiệu quả là bán thẻ cào bảo hiểm kèm hạt giống. Nông dân kích hoạt bảo hiểm qua tin nhắn SMS ngay sau khi gieo hạt, thông tin về thời tiết sẽ được gửi về điện thoại (kể cả loại không phải smartphone). Nếu trong giai đoạn gieo trồng mà mưa không đến, họ được nhận tiền bồi thường trực tiếp qua ví điện tử.

Bà Florence Nyambura, một nữ nông dân ở vùng Embu, miền Trung Kenya bày tỏ: “Tôi từng mất trắng cả cánh đồng ngô vì mưa không kịp về. Nhưng năm ngoái, tôi dùng thẻ bảo hiểm và nhờ dữ liệu khí tượng, tôi lùi lịch canh tác 2 tuần. Mùa đó tôi thu hoạch được gấp đôi năm trước. Tôi còn được trả thêm một phần vì mưa giữa vụ không đều".

Ở huyện Makueni, ông Joseph Mwangi, trồng kê và đậu xanh, từng từ chối mua bảo hiểm vì không tin tưởng. Nhưng sau khi được tập huấn bởi nhân viên của ACRE Africa, ông hiểu rõ cách thức vận hành của hệ thống và quyết định thử. Vụ đầu tiên, mưa đến đúng như dự báo. Vụ sau, trời hạn khiến năng suất giảm, nhưng ông nhận được bồi thường nhanh chóng. "Tôi cảm thấy mình không còn bị thời tiết phản bội," ông nói.

Các mô hình tại châu Phi đã từng bước giúp người dân ứng phó với biến đổi khí hậu, đồng thời thúc đẩy họ áp dụng lịch thời vụ chính xác, dựa trên thông tin khoa học thay vì kinh nghiệm cá nhân. Đặc biệt, việc tự động hóa quy trình thanh toán bảo hiểm qua dữ liệu vệ tinh và hệ thống khí tượng giúp giảm thiểu tranh chấp và tăng tính minh bạch.

Việt Nam hiện cũng đã bắt đầu thử nghiệm bảo hiểm nông nghiệp, tuy nhiên việc kết nối chặt chẽ giữa bảo hiểm và hệ thống dự báo khí tượng vẫn còn hạn chế. Những mô hình ở châu Phi cho thấy, nếu người nông dân được tiếp cận với thông tin dự báo kịp thời, bằng ngôn ngữ phù hợp, qua phương tiện phổ thông như điện thoại cơ bản, thì họ có thể đưa ra quyết định chính xác hơn trong lịch gieo trồng và được bảo vệ khi thiên tai xảy ra.

Đó là kinh nghiệm hữu ích với các vùng như Tây Nguyên hay miền núi phía Bắc, nơi người dân còn khó khăn trong tiếp cận công nghệ, hình thức truyền thông bằng giọng nói, tích hợp bảo hiểm thời tiết dựa trên chỉ số, có thể là bước đi đáng cân nhắc.