Sự phát triển nông nghiệp giống như một dòng chảy, mỗi giai đoạn lại bồi đắp để rồi tạo ra thành tựu chung. Sau khi giải quyết xong vấn đề lương thực của người dân, Việt Nam quay trở lại tập trung vào tái cơ cấu nông nghiệp, khai thác những thế mạnh mà trước kia chưa có điều kiện khai thác. Chính tác động của biến đổi khí hậu cũng thúc đẩy thêm việc phải tái cơ cấu nông nghiệp.
Ông Nguyễn Xuân Cường, nguyên Bộ trưởng Bộ NN-PTNT. Ảnh: Dương Đình Tường.
Trước đây, ở Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), nước ngọt còn nhiều nên chỉ trồng lúa là chính. Nhưng khi biến đổi khí hậu khiến nước biển dâng, nước ngọt đổ về ít hơn, gây ra hạn, mặn. Khi diện tích mặn, lợ tăng thì phải nghĩ đây là tài nguyên mới ở ĐBSCL để tìm những đối tượng sản xuất phù hợp, chứ không phải nghĩ đến sự khó khăn.
Đó cũng là thời cơ chín muồi cho các ngành nghề thủy sản. Như con cá tra đã phát triển trước đó hơn 20 năm, con tôm đã phát triển trước đó gần 20 năm mới có đầy đủ hệ sinh thái từ giống, thức ăn, vùng nuôi, quy trình kỹ thuật, chế biến đến thị trường. Tổng hòa tất cả những điều kiện trên, nếu biết cách tận dụng, chúng ta sẽ "biến nguy thành cơ", biến những điểm bất lợi về thời tiết thành lợi thế.
Chế biến cá tra tại một nhà máy ở ĐBSCL. Ảnh: Sơn Trang.
Bởi thế, chúng tôi mới nêu ra quan điểm phát triển ba trục sản phẩm. Trục sản phẩm cấp quốc gia là những sản phẩm có thương hiệu lớn, mang tính trụ cột như cá tra, tôm, lúa gạo, cà phê… Trục sản phẩm cấp tỉnh, ví dụ như nhãn lồng Hưng Yên, vải thiều Bắc Giang, quế Yên Bái… Cuối cùng là trục sản phẩm cấp địa phương, với chương trình mỗi xã một sản phẩm (OCOP).
Mỗi trục sản phẩm đều phải có những cơ chế, chính sách để thúc đẩy. Tới nay, ở cấp xã, đã có hơn 16.000 sản phẩm OCOP. Ở cấp tỉnh, đơn cử như Sơn La, đã có gần 90.000 ha cây ăn quả. Và ở cấp quốc gia, con cá tra hiện đứng thứ nhất thế giới; con tôm đứng thứ hai thế giới; cà phê đứng thứ hai thế giới về sản xuất; hạt điều đứng thứ nhất thế giới về chế biến; lúa gạo đứng thứ hai, thứ ba thế giới...
Về rừng, chúng ta đã xây dựng được ngành kinh tế lâm sinh với tổng diện tích 14,4 triệu ha rừng, đạt độ che phủ 42,2%, mỗi năm tạo ra sản lượng 30 triệu m3 gỗ, xuất khẩu 16 tỷ USD. Về biển, từ chủ yếu dựa vào khai thác, cho đến nay, đã hình thành được một ngành thủy sản kết hợp giữa khai thác, nuôi trồng và chế biến, xuất khẩu 10 tỷ USD/năm, giải quyết việc làm cho hàng triệu lao động.
Chế biến gỗ tại Công ty Thuận An. Ảnh: VRG
Trên đất liền, với lĩnh vực trồng trọt, chúng ta không chỉ ưu tiên phát triển cây nông nghiệp mà còn cả cây công nghiệp, cây ăn quả. Lĩnh vực chăn nuôi phát triển khá đa dạng, gồm cả đại gia súc, gia súc và gia cầm. Đặc biệt, dù là một nước không có nhiều tiềm năng, lợi thế để phát triển bò sữa nhưng bằng những giải pháp khoa học, chúng ta đã xây dựng được ngành chăn nuôi, chế biến sữa có thứ hạng ở Đông Nam Á.
Trong những năm qua, dựa vào tài nguyên thiên nhiên, con người, cùng với cơ chế chính sách phù hợp cho từng giai đoạn, Việt Nam đã tái cơ cấu nông nghiệp theo hướng dần hiện đại, bền vững, khai thác đúng các lợi thế nên tạo ra sức sản xuất đáp ứng cho nhu cầu của trên 100 triệu dân và xuất khẩu 62,5 tỷ USD/năm.
Tuy nhiên, nhìn sâu vào vẫn thấy nông nghiệp còn nhiều vấn đề. Thứ nhất là, năng suất, hiệu quả kinh tế đối với nông dân còn thấp, bởi xuất phát điểm là các hộ nhỏ lẻ. Thứ hai là, giá thành sản phẩm cao, bởi lao động thủ công vẫn còn nhiều; tỷ lệ chế biến còn thấp, như cà phê dưới 20%, nên mới có chuyện một ly cà phê có giá hơn giá 1 kg cà phê hạt. Thứ ba là, câu chuyện thích ứng với biến đổi khí hậu và các loại dịch bệnh như dịch tả lợn Châu Phi chẳng hạn.
Cơ giới hóa đồng bộ trong sản xuất lúa. Ảnh: Dương Đình Tường.
Cuối cùng là sự thay đổi của thị trường thế giới. Trong tổng số 62,5 tỷ USD xuất khẩu của nông sản Việt Nam thì có mấy thị trường lớn như Trung Quốc, Mỹ, châu Âu và Nhật. Những năm gần đây, bằng việc tái cơ cấu, đưa những tiến bộ khoa học kỹ thuật mới nhất vào, sức sản xuất nông nghiệp của Trung Quốc đã bùng nổ. Ví dụ như sản phẩm hoa quả của họ đã tràn ngập thị trường và tới đây sẽ là thịt lợn, từ thiếu sẽ thành tràn trề nên không cẩn thận sẽ có hiện tượng trào ngược sang Việt Nam. Trong khi đó các nước phía Nam chúng ta, trong đó có Camphuchia, tài nguyên đất đai lớn, chất lượng tốt và hiện cũng đang tái cơ cấu nông nghiệp lại có những dòng sản phẩm trùng với Việt Nam như lúa gạo, cây ăn quả, cây công nghiệp có thể cũng sẽ thẩm thấu sang.
Bởi thế, chuyện tái cơ cấu nông nghiệp thời gian tới, từ việc tổ chức sản xuất lớn trên nền tảng quy mô hộ nhỏ, xây dựng chuỗi chế biến, chuỗi logistic và công tác thị trường phải khác để đảm bảo khai thác tốt nhất tài nguyên, tạo ra giá trị lâu dài, bền vững nhất. Chúng ta phải nhìn vào những gì làm được để phát huy, còn chưa được phải tập trung giải quyết mà nhất là vấn đề thị trường. Bên cạnh làm thật tốt để giữ những thị trường truyền thống thì phải khai thác thêm các thị trường mới.
"Qua gần 40 năm đổi mới, khu vực nông nghiệp, nông dân, nông thôn của Việt Nam đã đạt được những thành tựu to lớn, mang tính lịch sử. Thứ nhất là, từ một đất nước có nền nông nghiệp lạc hậu, độc canh cây lương thực đến nay đã xây dựng được nền nông nghiệp ngày một hiện đại, đa ngành, có sức sản xuất lớn, không chỉ đảm bảo đủ lương thực, thực phẩm cho hơn 100 triệu dân mà còn xuất khẩu năm 2024 đạt 62,5 tỷ USD. Thứ hai là, chương trình nông thôn mới hợp lòng dân, đã đầu tư khoảng 10 triệu tỷ đồng để xây dựng cơ sở hạ tầng cùng các thiết chế văn hóa mà chỉ khoảng 10% là ngân sách, còn lại là của các thành phần kinh tế. Thứ ba là, tỷ lệ hộ nghèo chỉ còn dưới 2% đưa Việt Nam trở thành hình mẫu của Liên Hợp quốc về xóa đói giảm nghèo. Thứ tư là sự phát triển bền vững thích ứng với biến đổi khí hậu", ông Nguyễn Xuân Cường, nguyên Bộ trưởng Bộ NN-PTNT, cho biết.
