Những trận mưa lớn kéo dài từ cuối tháng 7 đến nay đã gây ra hàng loạt vụ sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá nghiêm trọng tại tỉnh Điện Biên, làm thiệt hại cả người và tài sản, công trình hạ tầng và ảnh hưởng đến đời sống người dân miền núi.
Theo TS. Trịnh Hải Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản, sạt lở đất không đơn thuần là hiện tượng thiên nhiên bất thường, mà phản ánh thách thức trong quá trình phát triển tại khu vực miền núi. Ảnh: Lan Chi.
Dưới góc nhìn của một nhà khoa học địa chất, TS. Trịnh Hải Sơn, Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cho rằng, sạt lở đất hiện nay không đơn thuần là hiện tượng thiên nhiên bất thường, mà phần nào phản ánh những thách thức trong quá trình phát triển tại khu vực miền núi, nơi địa hình phức tạp, dễ bị tác động bởi yếu tố khí hậu, địa chất và hoạt động của con người. Theo ông, để giảm thiểu rủi ro, cần có cách tiếp cận tổng thể, hài hòa giữa phát triển kinh tế - xã hội với bảo vệ cấu trúc địa hình và môi trường sinh thái.
Thưa Tiến sỹ, ông đánh giá thế nào về tình trạng lũ bùn đất đá, sạt lở đất đá tại Điện Biên những ngày gần đây?
Điện Biên nằm trong vùng núi cao Tây Bắc, có địa hình bị chia cắt rất mạnh, nền đất đá bị phong hóa sâu, hệ thống sông suối dày đặc và có độ dốc lớn. Đặc biệt, vào mùa mưa, đất đá ngậm nước, mất liên kết, rất dễ trượt lở, nhất là khi có hoạt động của con người tác động vào sườn dốc. Trong tháng 7 vừa qua, mưa lớn kéo dài nhiều ngày đã khiến nhiều nơi ở khu vực này vốn đã không ổn định nay bị phá vỡ hoàn toàn cân bằng, gây ra các vụ sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá nghiêm trọng.
Tuy nhiên, điều đáng nói là các tai biến này hoàn toàn có thể lường trước được nếu có đánh giá đầy đủ về địa chất, thổ nhưỡng và lịch sử trượt lở của khu vực. Đây không phải là lần đầu Điện Biên xảy ra sạt lở đất, lũ bùn đất đá, và chắc chắn cũng chưa phải là lần cuối nếu không có thay đổi căn cơ.
Bên cạnh yếu tố địa chất, ông đánh giá như thế nào về tác động của con người đối với tình trạng sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá, thưa ông?
Con người có thể tác động làm thay đổi cấu trúc địa hình tự nhiên, từ đó làm gia tăng nguy cơ sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá... Một số hoạt động như chặt phá rừng, mở đường, khai thác khoáng sản hay xây dựng nhà cửa trên địa hình dốc nếu không được đánh giá kỹ lưỡng về điều kiện địa chất, địa mạo, thổ nhưỡng có thể vô tình tạo ra những điểm yếu, tiềm ẩn rủi ro tai biến địa chất.
Bên cạnh đó, việc bố trí dân cư ở những khu vực có địa hình phức tạp, như ven suối, chân taluy hay khu vực từng ghi nhận dấu hiệu nứt đất, sạt lở đất đá, lũ bùn đá... đôi khi chưa được tiếp cận đầy đủ thông tin cảnh báo về địa chất. Có nơi, các công trình công cộng như trường học hay trạm y tế vẫn đang hiện diện trong vùng nguy cơ mà chưa có điều kiện di dời hoặc gia cố. Đây là thực trạng đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ hơn giữa công tác quy hoạch, điều tra địa chất và quản lý phát triển hạ tầng, nhằm bảo đảm an toàn lâu dài cho người dân.
Theo ông, điều cần làm trước tiên để phòng ngừa sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá một cách chủ động là gì?
Chúng ta cần phải thay đổi từ “phản ứng sau thiên tai” sang “quản lý rủi ro thiên tai chủ động”. Điều đó có nghĩa là trước khi quy hoạch dân cư, xây dựng công trình hay phát triển kinh tế ở miền núi, phải có bản đồ phân vùng nguy cơ sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá chi tiết.
Điểm sạt lở đất tại địa phận xã Na Son, tỉnh Điện Biên. Ảnh: Hoàng Châu.
Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản hiện đang triển khai xây dựng bản đồ nguy cơ sạt lở đất đá cho các tỉnh miền núi phía Bắc, trong đó có khu vực tỉnh Điện Biên. Bản đồ này tích hợp dữ liệu địa chất, địa mạo, độ dốc, lượng mưa, sử dụng đất và mật độ dân cư, cho phép chính quyền địa phương nhận biết khu vực nào có thể xây dựng, khu nào cần cảnh báo hoặc cấm tuyệt đối.
Vậy các giải pháp công trình kỹ thuật có đóng vai trò quan trọng không, thưa ông?
Giải pháp công trình rất quan trọng, nhưng không thể triển khai đơn lẻ. Ví dụ, việc xây dựng tường chắn đá, rọ thép, rãnh thoát nước là cần thiết tại các điểm xung yếu. Tuy nhiên, nếu không gắn với phục hồi rừng đầu nguồn, trồng cây bám đất, quản lý nước mặt hợp lý thì chỉ là giải pháp tạm thời.
Giải pháp sinh thái - kỹ thuật - cộng đồng phải đi cùng nhau. Người dân cần được tập huấn cách nhận diện dấu hiệu sạt lở đất đá (nứt nền nhà, đất mềm, cây nghiêng), trong khi đó chính quyền cần giám sát việc thi công trên địa hình dốc, còn các nhà khoa học phải đồng hành trong tư vấn kỹ thuật - từ khảo sát đến xây dựng mô hình cảnh báo.
Theo Tiến sỹ, công nghệ có thể hỗ trợ gì trong công tác cảnh báo và quản lý sạt lở?
Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản đã thực hiện một số đề tài nghiên cứu, lắp đặt thử nghiệm hệ thống quan trắc cảnh báo tai biến địa chất theo thời gian thực với các thiết bị cảm biến theo dõi chuyển động đất đá tại một số điểm có nguy cơ cao về lũ bùn đất đá. Dữ liệu từ các cảm biến này, kết hợp với ảnh vệ tinh và trí tuệ nhân tạo (AI), giúp theo dõi biến động địa hình theo thời gian thực và phát cảnh báo khi có dấu hiệu bất thường.
Ngoài ra, hệ thống dự báo lượng mưa tích lũy, kết hợp với đặc điểm địa chất, có thể đưa ra cảnh báo sớm vài giờ đến vài ngày trước khi sạt lở xảy ra. Nếu được đầu tư đúng mức, các công cụ này sẽ giúp chính quyền chủ động sơ tán dân, giảm thiểu thiệt hại rõ rệt.
Ông có lời khuyên gì dành cho chính quyền địa phương để chủ động trước các tính huống thiên tai bất ngờ?
Sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá không còn là điều bất ngờ. Nó là hệ quả của một quá trình tích tụ và có thể nhận biết, phòng ngừa được. Vì vậy, các địa phương cần rà soát lại toàn bộ khu dân cư, trường học, trụ sở nằm trong vùng nguy cơ sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá để có lộ trình di dời hoặc gia cố; lồng ghép bản đồ nguy cơ địa chất vào quy hoạch tổng thể phát triển; tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng về dấu hiệu cảnh báo sớm; đầu tư cho hệ thống quan trắc và cảnh báo sạt lở đất đá, lũ bùn đất đá theo thời gian thực bằng công nghệ hiện đại.
Chúng tôi luôn sẵn sàng phối hợp để cùng các địa phương xây dựng mô hình quản lý rủi ro phù hợp, khoa học và hiệu quả.
Trân trọng cảm ơn ông!
Lũ bùn đất đá, sạt lở đất đá không chỉ là tai biến mà còn là lời cảnh báo về những bất cập trong cách chúng ta khai thác, sử dụng đất đai và xây dựng hạ tầng. Nếu nhìn nhận đúng, những “vết thương” của thiên nhiên hôm nay có thể trở thành điểm khởi đầu cho một tư duy phát triển mới, gắn với khoa học, bền vững và đặt sự an toàn của người dân lên hàng đầu.
