Kênh Vĩnh Tế 'đánh thức' vùng đất hoang

Công trình thủy lợi lịch sử

Trải dài hơn 90km theo tuyến biên giới giáp Campuchia, từ phường Châu Đốc đến phường Hà Tiên (An Giang), kênh Vĩnh Tế được biết đến là một trong những công trình thủy lợi thủ công dài và quy mô nhất trong lịch sử Việt Nam. Công trình được khởi đào từ năm 1819, dưới triều vua Gia Long và hoàn thành năm 1824, do quan Nguyễn Văn Thoại chỉ huy. Hàng chục vạn dân binh đã tham gia đào đắp, với ý chí kiên cường trước gian khổ và thiên nhiên khắc nghiệt.

Suốt hơn hai thế kỷ, dòng kênh này không chỉ mang dấu ấn lịch sử mà còn trở thành công trình thủy lợi trụ cột, gắn chặt với quá trình khai hoang, phục hóa vùng đất phèn mặn, mở ra một vùng đồng bằng trù phú ở Tứ giác Long Xuyên.

Theo thời gian, kênh Vĩnh Tế không chỉ là tuyến thoát lũ, tưới tiêu mà còn là “mạch nguồn” chở nặng phù sa, mang dòng nước mát lành tưới tắm ruộng đồng, gắn bó với cuộc sống của hàng triệu cư dân. Từ những hạt lúa đầu tiên gieo xuống vùng đất mới, hôm nay nơi đây đã trở thành một trong những trung tâm sản xuất lúa hàng hóa quan trọng nhất cả nước.

Ông Huỳnh Lộc Dũng, nông dân xã Lạc Quới, tỉnh An Giang nhớ lại: Ngày trước vùng này chỉ toàn phèn chua, cỏ dại mọc um tùm. Đất có nhưng không thể trồng trọt được. Nhờ kênh Vĩnh Tế và hệ thống kênh nối tiếp sau này, nước ngọt được đưa vào rửa phèn, hồi sinh. Nay bà con làm lúa ba vụ, năng suất cao, đời sống khấm khá hơn hẳn.

Cùng chia sẻ, ông Ngô Hồng Nhất ở phường Tịnh Biên, nói: “Dòng kênh Vĩnh Tế không chỉ giúp người dân nơi đây sản xuất lúa gạo, nuôi thủy sản, vào mùa nước nổi hàng năm từ tháng 8 đến tháng 11, con kênh này còn cho lượng cá, tôm, cua nhiều vô số kể. Nhờ vậy mà hàng chục năm nay bà con thêm sinh kế, tình làng nghĩa xóm càng gắn kết, đời sống ổn định hơn nhiều.

Xương sống thủy lợi của Tứ giác Long Xuyên

PGS.TS Trần Đình Thiên, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam, đánh giá: Kênh Vĩnh Tế thực sự là kênh mẹ của hệ thống thủy lợi vùng Tứ giác Long Xuyên. Có thể nói kênh Vĩnh Tế đã xoay chuyển hoàn toàn phương thức canh tác của người dân nơi đây, đưa vùng đất hoang hóa trở thành vựa lúa lớn của ĐBSCL.

Từ năm 1988, nhờ sự kết hợp với các kênh T4, T5, T6 và nhiều nhánh khác, kênh Vĩnh Tế đã đưa dòng nước ngọt từ sông Hậu vào sâu nội đồng, tưới tiêu cho hơn 144.000 ha đất nông nghiệp. Không chỉ cung cấp nguồn nước dồi dào, tuyến kênh còn giúp rửa trôi phèn mặn, cải tạo độ phì nhiêu của đất, mang lại điều kiện thuận lợi cho cây lúa phát triển bền vững.

Nhờ hệ thống thủy lợi này, Tứ giác Long Xuyên đã “lột xác” từ một vùng ngập úng, đất phèn nặng, chỉ sản xuất 1 vụ/năm, nay có thể làm 2–3 vụ ổn định. Sản lượng lúa toàn vùng đạt 5–6 triệu tấn/năm, chiếm khoảng 1/4 sản lượng của cả ĐBSCL. Đây là đóng góp to lớn cho an ninh lương thực quốc gia và kim ngạch xuất khẩu gạo của Việt Nam.

Để khai thác hiệu quả tuyến kênh, nhiều năm qua, An Giang đã liên tục đầu tư nạo vét, nâng cấp lòng kênh, đồng thời xây dựng các công trình thủy lợi phụ trợ. Nổi bật là hồ chứa nước Tha La và Trà Sư được hình thành, gắn kết trực tiếp với dòng kênh, giúp điều tiết nguồn nước ngọt phục vụ hơn 30.000 ha đất sản xuất của nông dân trong vùng.

Những công trình này không chỉ bảo đảm tưới tiêu, mà còn giúp ứng phó hạn hán, giảm xâm nhập mặn và chủ động nguồn nước trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt.

Ông Lương Huy Khanh, Phó Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi An Giang, nhấn mạnh: Không thể coi nước mặn hay lũ lụt chỉ là hiểm họa. Thủy lợi hiện đại phải đi theo hướng quản lý tổng hợp, tận dụng cả nước ngọt, nước lợ, nước mặn để sản xuất nông nghiệp thật hiệu quả. Chúng ta cần tư duy theo thuận thiên, khai thác hợp lý để tạo giá trị kinh tế cao mà vẫn bảo vệ môi trường.

Thực tế cho thấy, nhờ hệ thống thủy lợi gắn với sản xuất, nhiều mô hình nông nghiệp mới đã hình thành, như lúa – tôm, lúa – cá, luân canh cây màu và chuyển đổi tái cơ cấu cây trồng phù hợp nhằm gia tăng năng suất. Những mô hình này không chỉ tăng thu nhập cho nông dân mà còn giảm phát thải, bảo đảm cân bằng sinh thái.

Mặc dù kênh Vĩnh Tế giữ vai trò huyết mạch, nhưng hệ thống thủy lợi Tứ giác Long Xuyên hiện đối diện với nhiều nguy cơ. Tình trạng sạt lở, bồi lắng lòng kênh, xâm nhập mặn từ biển Tây, cùng tác động từ các công trình thủy điện thượng nguồn Mekong khiến nguồn nước ngày càng khó kiểm soát. Thêm vào đó, sụt lún đất và biến đổi khí hậu làm gia tăng áp lực quản lý.

Các chuyên gia thủy lợi khẳng định, muốn phát huy hết tiềm năng, cần nghiên cứu đồng bộ các giải pháp công nghệ cao như: hệ thống quan trắc, cảnh báo mặn – ngọt theo thời gian thực; thiết kế kênh sinh thái. Kết hợp thủy lợi với giao thông thủy để vừa phục vụ sản xuất vừa phát triển logistics nông nghiệp.

Ông Hồ Văn Mừng, Chủ tịch UBND tỉnh An Giang, cho rằng: Để tiếp tục phát huy giá trị, cần một chiến lược dài hạn kết hợp giữa khoa học, công nghệ và quản trị nguồn nước bền vững. Nếu biết khai thác hợp lý, kênh Vĩnh Tế sẽ không chỉ nuôi dưỡng hàng triệu nông dân mà còn góp phần giữ vững an ninh lương thực quốc gia, bảo đảm sinh kế lâu dài và mở ra cơ hội phát triển nông nghiệp xanh, hiện đại cho tương lai.

Để phát triển nông nghiệp xanh và hiện đại, hạ tầng thủy lợi phải đi trước một bước. Chính phủ đã ưu tiên nguồn lực lớn cho khu vực này, từ hệ thống thủy lợi, kho chứa, logistics đến ứng dụng công nghệ số. Nhờ đó, vùng Tứ giác Long Xuyên không chỉ sản xuất lúa gạo chất lượng cao mà còn tạo nền tảng phát triển bền vững cho cả vùng ĐBSCL.

“Nguồn nước kênh Vĩnh Tế được kiểm soát tốt thì việc sản xuất mới đạt hiệu quả, chất lượng lúa gạo, cây ăn trái và nuôi trồng thủy sản mới có thể nâng tầm thương hiệu nông sản chất lượng cao để phục vụ xuất khẩu”, ông Hồ Văn Mừng, Chủ tịch UBND tỉnh An Giang khẳng định.