Đầm An Khê.
Sa Huỳnh (Sa Huỳnh môn) vốn là tên gọi một cửa biển. Địa danh này dần về sau còn dùng để chỉ một vùng đất, một khu vực địa lý nằm ở cực Nam tỉnh Quảng Ngãi, nay thuộc địa phận các xã Phổ Thạnh, Phổ Khánh và Phổ Châu, huyện Đức Phổ, tỉnh Quảng Ngãi.
Sa Huỳnh nghĩa là cát vàng, bắt nguồn từ màu vàng óng ả của bãi cát dài chạy miên man theo mé biển. Vì kỵ húy tên của chúa Nguyễn Hoàng - ông tổ của các chúa Nguyễn và vua nhà Nguyễn, nên Hoàng đọc chệch thành Huỳnh.
Từ phía tây, một nhánh núi của hệ Trường Sơn quay đầu về phía đông, nhoài ra cửa Sa Huỳnh. Trên bộ, núi ngang tàng khép hẳn dải đồng bằng Nam - Ngãi. Dưới biển, núi thất thế, chìm nghỉm, để lại những ghềnh đá, hòn nổi lô nhô như ghềnh Châu Me, hòn Khỉ, hòn Đụn, hòn Dù...
Vẻ đẹp độc đáo của Sa Huỳnh là sự hài hoà, đắm đuối giữa trời và biển, giữa núi và rừng. Xanh biếc biển, xanh thẳm trời, xanh mơn mởn rừng dương, xanh miên man rừng sườn đồi. Bãi cát vàng, đồng muối trắng, mái nhà ngói đỏ ẩn hiện dưới hàng dừa, tảng đá xám rêu khuất sau mờ sóng. Thoáng cánh buồm nâu hun hút xa, lắc lư mé biển đôi thuyền thúng...
Bình minh lên, Sa Huỳnh bắt đầu một ngày tháng Ba chan hòa ánh nắng. Thuyền về sớm, cá chuồn, cá trích đầy khoang. Những anh chàng ngư dân dạn dày sóng gió, phơi trần bộ ngực, cười nói oang oang. Đồng muối Tân Diêm bắt đầu vào vụ, những cô nàng diêm dân che kín khuôn mặt sau lớp khăn quấn xuống tận cổ, chỉ chừa lại đôi mắt sáng long lanh.
Chiều nghiêng nắng, thiên nhiên Sa Huỳnh lại có những chuyển động sắc màu mà các họa sỹ bậc thầy của chủ nghĩa ấn tượng cũng khó lòng diễn tả. Ánh tà dương phản chiếu lấp lánh dọc biển cát vàng rồi ngời lên trên những đụn muối trắng. Từng hạt muối trắng tinh của thứ muối biển nổi tiếng trong cả nước bỗng chốc biến thành những viên ngọc muôn màu...
Bình gốm Sa Huỳnh.
Hồi đầu thế kỷ 20, các nhà khảo cổ học M.Vinet, Labare, M.Colani đã phát hiện ở Sa Huỳnh hàng loạt mộ chum và nhiều hiện vật tiêu biểu của một nền văn hoá bị chìm khuất trong lịch sử, mà đến lúc đó giới khoa học chưa từng biết.
Các kết quả khai quật nghiên cứu hàng thế kỷ nay và vẫn còn tiếp tục, cho thấy trên dãi đất từ Bắc Trung bộ đến Đông Nam bộ, vòng lên núi cao, đổ ra thềm biển; từ thời đồ đồng đến sơ kỳ sắt, đã từng hiện diện một nền văn hoá độc đáo của nhân loại và được định danh bằng khái niệm “Văn hoá Sa Huỳnh” (The Sa Huynh culture/ La Culture Sa Huynh).
Gò Ma Vương, đầm nước ngọt An Khê, đầm nước mặn Tân Diêm, những động cát ở Thạnh Đức, Phú Khương, Long Thạnh đã, đang và sẽ còn sức hút đặc biệt đối với các nhà khoa học trên khắp thế giới.
Theo các nhà khảo cổ, căn cứ vào các hiện vật văn hóa Sa Huỳnh được phát hiện tại tỉnh Quảng Ngãi như mộ chum được làm bằng đất nung, đồ gốm tô màu trang trí, có kèm đồ trang sức quý gồm các chuỗi hạt, khuyên tai ba chấu… đặc biệt là hình thức táng thức mộ chum, một số dụng cụ bằng đồng, sắt, đã xác định có niên đại khoảng 2.500 năm.
Ngoài ra, các hiện vật văn hóa Sa Huỳnh còn tìm thấy nhiều nơi trên thế giới chứng tỏ cư dân văn hóa Sa Huỳnh từ ngàn xưa đã có trình độ kỹ thuật cao về các dụng cụ lao động và giao lưu rộng rãi với các cư dân khu vực Đông Nam Á, rộng hơn là Ấn Độ, Trung Hoa. Những hiện vật văn hóa Sa Huỳnh có giá trị rất lớn và được các nhà khoa học, khảo cổ học đánh giá rất cao. Từ những giá trị đặc biệt nêu trên, ngày 29/12/2022, Thủ tướng Chính phủ đã ký Quyết định số 1649/QĐ-TTg về việc xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt đối với Di tích khảo cổ Văn hóa Sa Huỳnh, ở thị xã Đức Phổ thuộc tỉnh Quảng Ngãi.
Sa Huỳnh còn nổi tiếng bởi món mắm nhum mà không phải ai cũng biết, kể cả người Quảng Ngãi. Con nhum (nhím biển, cầu dai) đã hiếm, nhum làm được mắm lại hiếm hơn. Rồi phải là bàn tay khéo léo của những bà mẹ, bà chị Sa Huỳnh mới có mắm nhum ngon.
Chỉ là mắm mà ngày trước ông Hoàng, bà Chúa tận ngoài Huế đâm thèm, bắt quan sở tại thu nộp mỗi năm 12 cân. Mắm nhum có tên là “mắm tiến” là vì vậy. Không phải chỉ dân gian truyền khẩu mà còn được chép rõ trong sách Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn.
Bãi muối Tân Diên.
Mọi con đường đều dẫn đến... Sa Huỳnh!
Cửa biển Sa Huỳnh là nơi hơn 500 năm về trước đoàn thuỷ binh Nam chinh của vua Lê Thánh Tông từng dừng lại nghỉ chân trước khi tiến đánh đầm Thị Nại rồi thành Chà Bàn. Người Pháp mở đường sắt Bắc - Nam, ga Sa Huỳnh chủ yếu phục vụ cho việc vận chuyển loại muối nổi tiếng ở đây đi khắp Đông Dương. Con đường cổ từ mấy nghìn năm trước, rồi con đường quan số 1 cùng chạy dọc theo mé biển Sa Huỳnh không biết để đón gió nồm lên hay để nghe câu ca dân gian:
Ngó ra ngoài bãi cát vàng
Cát bao nhiêu hạt thương chàng bấy nhiêu!...
Bia đá Thạch Bi, Xóm Cỏ, xóm Cát, cầu Đá, gò Ma Vương... mỗi cái tên gợi lên bao điều, vừa gần gũi, thân thuộc, vừa mang một điều gì đó đầy bí ẩn. Bí ẩn và thân thuộc... như thể Sa Huỳnh!
