Đây cũng là điều kiện tiên quyết để dự báo chính xác hơn, cảnh báo sớm hơn và bảo vệ hiệu quả hơn tính mạng, tài sản của nhân dân trước thiên tai ngày càng khốc liệt.
Thiếu trạm quan trắc – thiếu dữ liệu dự báo
Một sự thật hiển nhiên mà ai cũng có thể nhận ra, thiên tai, thời tiết cực đoan đang ngày càng nghiêm trọng hơn trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Bão to hơn đổ bộ vào những nơi ít khi đón bão, bão “nối đuôi nhau” càn quét cùng một khu vực, thời tiết nóng nực giữa mùa đông hay rét lạnh giữa mùa hè... Những điều tưởng hiếm gặp nhưng những năm gần đây lại xuất hiện thường xuyên hơn ở bất cứ đâu trên Trái đất.
Tại Việt Nam, bão Yagi (bão số 3 năm 2024) là ví dụ điển hình. Một cơn bão khốc liệt mạnh quét qua khu vực Bắc Bộ và có nhiều giá trị vượt mốc lịch sử: Là cơn bão mạnh nhất trong vòng 30 năm qua trên khu vực Biển Đông; cường độ bão tăng rất nhanh (trong 24 giờ cường độ bão tăng 8 cấp) và duy trì cấp siêu bão trong thời gian dài; thời gian lưu bão trên đất liền kéo dài (12 giờ). Bão cũng gây mưa rất lớn ở Bắc Bộ và Thanh Hoá. Tại 83/84 trạm đo, lượng mưa cao gấp 4-6 lần so với trung bình nhiều năm trong 10 ngày đầu tháng 9.
Kiểm tra trạm khí tượng tự động chuyên dùng. Ảnh: Cục Khí tượng Thủy văn.
Nhớ lại thời điểm các cán bộ ngành khí tượng thủy văn căng mình ngày đêm theo dõi cơn bão này, ông Vũ Đức Long- Trưởng phòng Quản lý dự báo và Thông tin dữ liệu KTTV (Cục KTTV, Bộ NN-MT) chia sẻ: Trong điều kiện của Việt Nam, số lượng trạm quan trắc khí tượng, hải văn trên vùng biển ven bờ còn quá thưa gây rất nhiều khó khăn cho việc xác định chính xác cường độ của bão và cụ thể là trong dự báo cơn bão Yagi. Nếu có trạm quan trắc đủ dày, cường độ gió bão và phân bố gió mạnh trong bão khi bão gần bờ và đổ bộ có thể được xác định chính xác hơn, từ đó có thể đưa ra dự báo chính xác hơn.
Hệ quả của bão số 3 cũng đã gây nhiều khó khăn cho công tác dự báo và cảnh báo bão và các thiên tai đi kèm, đặc biệt trước yêu cầu của công tác phòng chống thiên tai, tìm kiếm cứu nạn là phải dự báo chi tiết đến cấp xã, phường.
Thực tế, hầu hết mỗi tỉnh có khoảng từ 2-5 trạm quan trắc khí tượng bề mặt, thậm chí một số tỉnh chỉ có 1 trạm khí tượng như tỉnh Hưng Yên, Hà Nam, Bắc Ninh - cho thấy sự thiếu hụt rất lớn về thông tin dữ liệu phục vụ dự báo. Đó là chưa kể, gió bão quật đổ cột quan trắc là chuyện... bình thường. Trạm thủy văn thường nằm gần sông nên rất nhiều nơi bị ngập lụt, mất điện, hỏng thiết bị, mất liên lạc. Các dự báo viên, quan trắc viên làm việc trong điều kiện vô cùng khó khăn.
Câu chuyện tại Yên Bái, Lào Cai trong cơn bão Yagi là ví dụ rõ ràng: nước lũ lên cao, giao thông sạt lở khiến cán bộ Trạm thủy văn Vĩnh Yên phải đi bộ gần 3 cây số để chuyển số liệu. Trạm Bảo Yên bị ngập tới 2,7m, mất điện, mất nước, cán bộ phải tới nhà dân nhờ điện, nhờ sóng viễn thông để gửi tin về Trung tâm dự báo.
Nếu trạm quan trắc đủ dày và được tự động hóa, quan trắc viên sẽ không phải vượt qua nguy hiểm để lao mình ra giữa bão lũ để quan trắc như vậy.
Hiện nay, cả nước có 186 trạm khí tượng truyền thống, mật độ trạm quan trắc còn thấp, đặc biệt các vùng núi, hải đảo và khu vực miền Trung. Về mưa, có hơn 2.500 trạm đo mưa chuyên dụng và một số trạm đã được lắp hệ thống quan trắc tự động.
Dữ liệu quan trắc – chìa khóa dự báo chính xác
Để phục vụ dự báo, cảnh báo, số liệu quan trắc từ các trạm có quan trắc viên là nguồn đáng tin cậy nhất. Bên cạnh đó, các dự báo viên còn sử dụng các số liệu quan trắc viễn thám từ radar, vệ tinh. Dù không chính xác bằng số liệu trạm đo trực tiếp các yêu tố cụ thể, nhưng có ưu điểm là bao phủ một vùng không gian rộng lớn, liên tục.
Vấn đề lớn của ngành khí tượng thủy văn vẫn là hạn chế là số điểm trạm quan trắc còn thưa thớt, đặc biệt là trong thiên tai một số trạm bị thiệt hại trực tiếp, ảnh hưởng đến cung cấp số liệu thời gian thực phục vụ dự báo.
Các trạm khí tượng thủy văn cơ bản là những trạm nền, phản ánh đặc trưng khí tượng, thủy văn, hải văn của vùng. Ảnh: Cục Khí tượng thủy văn.
Lấy ví dụ trong bão Yagi, tại thành phố Hà Nội các trạm quan trắc chỉ đo được gió mạnh cấp 5-8, nhưng thực tế nhiều nhà tốc mái, cây xanh bị bật gốc và đổ nhiều. Nếu đối chiếu thì gió ở những nơi trống trạm có thể mạnh hơn so với giá trị ghi nhận được tại các trạm hiện có. Do vậy, nếu mật độ trạm quan trắc dữ liệu dày đặc hơn sẽ giúp công tác dự báo, cảnh báo gió mạnh trong bão tốt hơn.
Tương tự, mưa là yếu tố thay đổi rất lớn theo không gian, đặc biệt dưới tác động của địa hình. Mặc dù đã sớm dự báo được khả năng mưa lớn đối với bão Yagi, nhưng do điều kiện các trạm quan trắc, đặc biệt là khu vực vùng núi còn thưa, số liệu chưa đủ dày nên khó ước lượng, dự báo chi tiết cho các điểm, các vùng. Từ đó, gây khó khăn cho công tác dự báo, cảnh báo mưa lớn sau cơn bão.
Tăng mật độ song hành với hiện đại hóa mạng lưới trạm quan trắc
Theo Quy hoạch mạng lưới trạm khí tượng thủy văn quốc gia thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050, Việt Nam đặt mục tiêu đến năm 2030, mật độ bình quân trên toàn mạng lưới đạt mức ngang bằng với các nước phát triển khu vực châu Á; tỷ lệ tự động hóa trên toàn mạng lưới trạm đạt trên 95% đối với các trạm khí tượng, trạm đo mực nước, đo mưa, đo gió trên cao, tối thiểu 40% đối với các trạm đo lưu lượng
Để đạt được các mục tiêu này, Chính phủ vừa ban hành Kế hoạch thực hiện Quy hoạch và xác định 3 nhiệm vụ thực hiện theo pháp luật về quy hoạch; 8 nhiệm vụ hoàn thiện văn bản pháp luật, cơ chế chính sách; cùng 15 dự án ưu tiên đầu tư cho các giai đoạn từ 2021 – 2030.
Quan trắc viên Trạm Khí tượng Hải văn đảo Hòn Dấu (Hải Phòng) quan trắc mực nước biển. Ảnh: Cục Khí tượng Thủy văn.
Kế hoạch ưu tiên nâng cấp, phát triển mới các trạm khí tượng thủy văn quốc gia theo hướng tự động, hiện đại; đặc biệt là các trạm tại khu vực biên giới, hải đảo, vùng sâu vùng xa, vùng có mạng lưới trạm khí tượng thủy văn còn thưa, vùng thường xuyên xảy ra thiên tai. Đặc biệt, tập trung nâng cấp hạ tầng công nghệ thông tin và công nghệ dự báo, hiện đại hóa hệ thống cơ sở dữ liệu và chuyển đổi số ngành khí tượng thủy văn. Đồng thời, nâng cấp hệ thống kiểm định phương tiện đo khí tượng thủy văn để có thể duy trì hệ thống hoạt động ổn định, liên tục.
Ngoài nguồn ngân sách, Chính phủ yêu cầu thu hút nguồn vốn xã hội hoá để tăng dày mật độ các trạm đo tự động, phục vụ dự báo, cảnh báo khí tượng thủy văn, phòng chống thiên tai và giám sát hồ chứa. Các dự án có thể huy động các nguồn vốn từ vốn vay ưu đãi, vốn viện trợ không hoàn lại, vốn từ các tổ chức tài chính quốc tế, vốn dự phòng ngân sách nhà nước, Quỹ phòng, chống thiên tai và các nguồn hợp pháp khác theo quy định pháp luật hiện hành có liên quan.
Khuyến khích, đẩy mạnh và huy động các nguồn xã hội hóa, tạo điều kiện thuận lợi cho các tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân tham gia đầu tư, quản lý, vận hành và khai thác mạng lưới trạm khí tượng thủy văn quốc gia. Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ phối hợp với các địa phương và các cơ quan có liên quan rà soát nhu cầu sử dụng đất, phân kỳ đầu tư phù hợp với Quy hoạch và kế hoạch sử dụng đất quốc gia.
Kế hoạch được kỳ vọng sẽ đảm bảo tính thống nhất, đồng bộ, lồng ghép tối đa giữa các lĩnh vực, lấy mạng lưới trạm khí tượng thủy văn quốc gia là nòng cốt trong tổng thể mạng lưới quan trắc tài nguyên và môi trường quốc gia.
Theo quy hoạch, đến năm 2050, mạng lưới trạm sẽ tăng lên 5.886 trạm. Trong đó, chuyển đổi hầu hết các trạm khí tượng thủy văn sang tự động hoàn toàn theo mô hình mạng lưới trạm khí tượng thủy văn hiện đại của các nước phát triển.
