Sông lở đêm ngày, đất trôi từng tấc

Những năm gần đây liên tiếp xảy ra các vụ sạt lở nghiêm trọng tại hai bên bờ sông Tiền, sông Hậu và hệ thống kênh rạch ở Đồng Tháp khiến hàng nghìn hộ dân mất nhà, mất đất, giao thông chia cắt. Sạt lở không còn là hiện tượng vào mùa lũ nữa mà nó đang diễn biến bất thường, phức tạp, đặt ra yêu cầu cấp bách về phòng ngừa, ứng phó và giải pháp bền vững cho vùng sông nước này.

Cao điểm mưa lũ năm nay diễn ra từ tháng 6 đến tháng 10, Đồng Tháp liên tiếp ghi nhận hàng chục vụ sạt lở đất nghiêm trọng dọc sông Tiền, sông Hậu và hệ thống kênh rạch nội đồng.

Mới đây, tối 13/10, tại ấp Tân Quới, xã Tân Long (tỉnh Đồng Tháp) xảy ra vụ sạt lở bờ sông Tiền, tuy không gây thiệt hại về người nhưng làm mất diện tích đất khoảng 600 m2 và một số tài sản.

Theo Ban Chỉ huy Phòng thủ dân sự xã Tân Long, vụ sạt lở bờ sông Tiền này có chiều dài 30 m, ăn sâu vào bờ khoảng 20 m, làm một căn nhà tạm và một số cây trồng như me, còng, tre, xoài… bị nhấn chìm xuống sông Tiền. Hiện, có 11 hộ dân với hơn 40 nhân khẩu đang sống trong khu vực sạt lở.

Rạng sáng 20/9, người dân khóm Tân Tịch (phường Cao Lãnh, tỉnh Đồng Tháp) bàng hoàng khi một đoạn bờ sông Tiền dài gần 100 m, ăn sâu vào đất liền gần 20 m, bất ngờ đổ sụp xuống sông. Vụ sạt lở khiến bảy căn nhà bị hư hỏng nặng, nhiều đồ đạc bị nước cuốn trôi, thiệt hại ước tính hơn 2 tỷ đồng.

“Tiếng đất sụp nghe như tiếng sét, ai cũng hoảng hồn. Chúng tôi chỉ kịp chạy ra ngoài trong vài phút, may mà không ai bị thương”, ông Trần Văn Nhị, người dân khóm Tân Tịch, nhớ lại. Chỉ ba ngày sau, khu vực này lại tiếp tục sạt lở, đe dọa 8 hộ dân khác, khiến chính quyền phải huy động lực lượng di dời khẩn cấp trong đêm.

Không chỉ ở phường Cao Lãnh, sạt lở đang xuất hiện dày đặc ở nhiều địa phương khác. Tại xã Hội Cư, Long Hưng, Thường Phước, An Bình, Tân Hội Trung… hàng loạt điểm sạt lở mới xuất hiện. Nhiều tuyến đường và cầu dân sinh bị cuốn trôi, giao thông tê liệt. Ở xã Hội Cư, có bốn điểm sạt lở nghiêm trọng với tổng chiều dài hơn 330 m, trong đó điểm bờ đông kênh 28 gần như cắt đứt tuyến giao thông chính kết nối giữa các xã với nhau.

Những ngày đầu mùa lũ năm nay, bờ kè chống xói lở Thường Thới Tiền (xã Thường Phước, tỉnh Đồng Tháp) nằm ở đầu nguồn sông Mekong giáp với nước bạn Campuchia, cũng liên tiếp xảy ra sự cố sạt lở nghiêm trọng, đe dọa an toàn công trình và đời sống người dân ven sông Tiền.

Vào lúc 12 giờ 15 phút ngày 12/8, tại công trình kè Thường Thới Tiền tiếp tục xuất hiện một vụ sạt lở mới dài khoảng 55 m, cách vị trí sạt lở hôm 7/8 khoảng 45 m về phía thượng nguồn. Sự cố đã làm hư hỏng toàn bộ mái taluy kè, vỉa hè và lan can dài 30 m, rộng 8 m, ăn sâu vào đường nhựa khoảng 1,5 m.

Trước đó, chiều ngày 7/8, đoạn kè gần đó dài khoảng 40 m cũng bị sụp hoàn toàn, tạo hố “hàm ếch” khoét sâu vào mặt đường nhựa, khiến kết cấu công trình bị phá vỡ. Như vậy, chỉ trong vòng 10 ngày, tổng chiều dài sạt lở gần 100 m.

Ông Lê Hùng Cường, Phó Chủ tịch UBND xã Thường Phước (Đồng Tháp), cho biết: Hiện mực nước lũ từ thượng nguồn sông Tiền đang dâng cao, dòng chảy xiết, kết hợp mật độ tàu ghe qua lại lớn, tạo sóng đánh sát bờ. Từ đó tạo nền đất yếu và địa hình lòng sông bị hạ thấp so với trước khiến nguy cơ sạt lở có thể tiếp diễn bất cứ lúc nào. Địa phương đã giăng dây, lắp đèn cảnh báo, cấm phương tiện qua lại khu vực sạt lở, đồng thời cử lực lượng ứng trực 24/24 để đảm bảo an toàn.

Theo thống kê của Sở Nông nghiệp và Môi trường Đồng Tháp, từ đầu năm đến nay toàn tỉnh đã xảy ra hơn 100 vụ sạt lở, sụt lún đất, tổng chiều dài gần 15 km, tập trung tại các xã, phường như: Cao Lãnh, Thanh Bình, Hồng Ngự và Lấp Vò. Nhiều khu vực sạt lở đã được khoanh vùng nguy hiểm, cắm biển cảnh báo, di dời dân cư khẩn cấp. Ước tính tổng kinh phí để khắc phục, xử lý lên đến hơn 157 tỷ đồng.

Đáng lo hơn, các vụ sạt lở giờ không còn diễn ra theo quy luật tự nhiên. Nếu trước đây sạt lở chủ yếu xuất hiện vào mùa mưa lũ, thì nay lại xảy ra quanh năm, kể cả trong mùa khô. Có những vụ xảy ra ngay khi công trình bờ kè đang được thi công, khiến công tác khắc phục càng khó khăn.

Những ngày đầu tháng 10, có mặt tại tuyến bờ sông Tiền đoạn qua khóm Đông Định (phường Cao Lãnh - Đồng Tháp), chúng tôi chứng kiến cảnh tượng đau lòng: nhiều ngôi nhà của người dân nằm cặp bờ sông bị nứt toác, mái nghiêng, đất nền rạn vỡ như “bánh tráng gãy vụn”. Trên con đường chạy dọc bờ sông, chính quyền phải dựng hàng rào tạm, cắm biển cấm qua lại.

Bà Trần Thị Vân (khóm Đông Định, phường Cao Lãnh) kể: “Hơn hai mươi năm sống ở đây chưa khi nào tôi thấy sạt lở dữ như năm nay. Đường rộng 3 m giờ đã biến mất, căn nhà chỉ còn cách mép sông chừng vài bước chân. Mỗi lần mưa lớn, tôi phải thức trắng đêm vì sợ nhà sụp xuống sông”.

Không chỉ người dân đô thị, vùng nông thôn ven kênh rạch cũng chịu thiệt hại nặng nề. Ông Huỳnh Văn Út ở xã Long Hưng nói: Hơn 20 cây xoài và hàng chục mét đất vườn bị cuốn trôi. Đất lở mỗi ngày một gần, gia đình bà không dám trồng lại gì cả, chỉ biết chờ Nhà nước hỗ trợ di dời nhà đến nơi an toàn.

Tại xã Hồng Ngự, đoạn kênh Tân Thành sạt lở liên tục, làm sập ba căn nhà và uy hiếp gần 50 hộ khác. Còn ở xã Thường Phước 1, một vụ sạt lở dài 55 m trên tuyến đường Ngô Quyền đã chia cắt hoàn toàn đường giao thông, buộc người dân phải đi vòng gần 10 km để ra trung tâm xã.

Theo ông Trần Minh Hoàng, Phó Chủ tịch UBND xã Thường Phước 1, địa phương đã di dời 17 hộ dân khẩn cấp. Tuy nhiên, các hộ còn lại đều gắn bó lâu năm, sinh kế phụ thuộc vào bờ sông, nên việc vận động rời đi rất khó.

Hàng trăm hộ dân khác cũng đang trong tình cảnh tương tự. Ở Đồng Tháp, sông không chỉ là đường giao thông, mà còn là nguồn sống, nơi họ nuôi cá, buôn bán và vận chuyển nông sản để giao thương.

Theo Sở Nông nghiệp và Môi trường Đồng Tháp, nguyên nhân sạt lở gồm cả yếu tố tự nhiên lẫn nhân tạo. Về tự nhiên, khu vực Đồng Tháp nằm trong vùng hạ lưu sông Mekong nơi địa chất yếu, thành phần chủ yếu là bùn, cát mịn, dễ bị xói mòn khi có dòng chảy mạnh hoặc thay đổi hướng dòng. Khi mưa lớn, triều cường dâng cao, áp lực nước càng làm nền đất bị trượt sâu.

Tuy nhiên, nguyên nhân lớn nhất vẫn đến từ tác động của con người. Việc xây dựng nhà cửa, kho bãi, bến vật liệu ngay sát mép sông; tình trạng khai thác cát trái phép và nuôi thủy sản bằng lồng bè dày đặc khiến dòng chảy bị biến dạng, dòng nước khoét sâu tạo “hàm ếch” dưới chân bờ. Nhiều đoạn sông, đặc biệt ở Hồng Ngự và Cao Lãnh, bị thu hẹp lòng dẫn do san lấp, làm tăng vận tốc dòng chảy, gây xói lở nghiêm trọng.

Ngoài ra, các phương tiện thủy trọng tải lớn lưu thông ngày đêm tạo sóng lớn đánh vào bờ, làm nứt nền đất. Hệ thống đê bao, đường nông thôn và cống điều tiết được xây dựng dày đặc cũng khiến dòng chảy bị “bóp nghẹt”, làm thay đổi quy luật bồi - lở tự nhiên của sông.

Ông Nguyễn Đức Thịnh, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Đồng Tháp cho biết: Tính đến nay, có khoảng 285 hộ dân với gần 1.000 nhân khẩu đang sinh sống trong vùng có nguy cơ sạt lở cao. Ngành nông nghiệp đã khoanh vùng, cắm biển cảnh báo và di dời khẩn cấp nhiều hộ dân, nhưng nguồn lực còn hạn chế. Danh mục ưu tiên khắc phục hiện có 46 vị trí, tổng kinh phí dự kiến 105 tỷ đồng.

Ông Nguyễn Đức Thịnh nhấn mạnh, qua các báo cáo khoa học và thực tiễn đã xác định các nguyên nhân cơ bản dẫn đến xói lở bờ sông. Cụ thể, đối với sạt lở sông Tiền, sông Hậu, nguyên nhân sạt lở chủ yếu do động lực dòng chảy tác động vào lòng dẫn có cấu tạo nền địa chất mềm yếu gây ra sạt lở. Sạt lở thường diễn ra ở những khu vực các cù lao và nơi dòng sông phân nhánh, khu vực nhập lưu của các nhánh sông, đoạn sông có luồng lạch không ổn định, nơi dòng sông hẹp, thắt cổ chai.

Ngoài ra, còn do các hoạt động của con người như: Nuôi trồng thủy sản dọc theo bãi bồi ven sông không theo quy hoạch hoặc không theo hướng dẫn của các ngành chức năng. Xây dựng nhà ở, cơ sở sản xuất, kinh doanh lấn chiếm mặt sông làm thu hẹp mặt cắt ướt lòng dẫn, sóng gió do các phương tiện thủy gây ra tình trạng sạt lở cục bộ. Sạt lở còn diễn ra do ảnh hưởng của biến đổi khí hậu (sụt lún đất, biến động lượng mưa, ảnh hưởng dòng thấm do mưa đầu vụ…).

Việc đào ao nuôi trồng thủy sản sát bờ bao (đường giao thông), nuôi thủy sản lồng bè ngoài quy hoạch lấn chiếm mặt sông làm thu hẹp mặt cắt ướt, tăng lưu tốc dòng chảy dễ gây sạt lở. Bên cạnh đó, điều kiện tập quán sinh hoạt người dân vùng sông nước (sinh sống ven sông, kênh, rạch). Trồng các cây lâu năm có thân cao, tán rộng khi gió lớn sẽ lung lay gây xói lở chân bờ bao cũng là nguyên nhân dẫn đến sạt lở. Một số người dân chưa chủ động trong việc cùng chính quyền địa phương phòng ngừa sạt lở bờ sông, kênh, rạch tại những vị trí đất nhà, còn trông chờ vào chính quyền địa phương hỗ trợ kinh phí khắc phục sạt lở trước đất dân.

Trước tình hình diễn biến sạt lở nghiêm trọng trên địa bàn Đồng Tháp, Chủ tịch UBND tỉnh Trần Trí Quang có chuyến trực tiếp khảo sát hiện trường và cho biết: Đây là điểm sạt lở đặc biệt nguy hiểm, nằm sát hố xoáy, nước đạp thẳng vào bờ nên nguy cơ sạt lở còn tiếp diễn. Tỉnh đã chỉ đạo các sở, ngành vào cuộc khẩn trương, vừa triển khai biện pháp ứng phó tạm thời, vừa xây dựng phương án công trình căn cơ để bảo vệ người dân.

UBND tỉnh yêu cầu cắm biển cảnh báo, khoanh vùng khu vực nguy hiểm, di dời khẩn cấp hộ dân ra khỏi phạm vi có nguy cơ. Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh và Công an tỉnh cũng được giao chuẩn bị lực lượng ứng cứu “4 tại chỗ”, đảm bảo an toàn tính mạng và tài sản người dân.

Mới đây, Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Tháp Trần Trí Quang đã ký quyết định công bố tình huống khẩn cấp sạt lở bờ sông Tiền tại đường Nguyễn Hương, khóm Tân Tịch và Tịnh Hưng (phường Cao Lãnh).

Trong vòng 5 ngày vừa qua, khu vực này liên tiếp xảy ra hai vụ sạt lở lớn, tổng chiều dài hơn 500 m, ăn sâu vào đất liền từ 30-70 m, làm 35 hộ dân mất đất và nhà cửa. Đặc biệt, khoảng 285 hộ với hơn 900 nhân khẩu đang nằm trong vùng có nguy cơ sạt lở trực tiếp.

Theo Chủ tịch UBND tỉnh Đồng Tháp, địa phương đã kiến nghị Chính phủ và các bộ, ngành Trung ương hỗ trợ nguồn vốn đầu tư các công trình bờ kè, đồng thời yêu cầu các địa phương quản lý chặt quy hoạch dân cư ven sông, cấm khai thác cát trái phép, tăng cường trồng cây chắn sóng.

Đến nay, Đồng Tháp đã hoàn thành hơn 35 km công trình kè bờ sông Tiền, sông Hậu bằng kết cấu bê tông, rọ đá, kè mềm sinh học. Các công trình tại phường Cao Lãnh, phường Hồng Ngự, xã Lấp Vò và Thanh Bình… bước đầu đã hạn chế đáng kể sạt lở. Bên cạnh đó, tỉnh cũng triển khai các khu tái định cư ở các vị trí cao, ổn định như xã Bình Thành, xã Tân Hội Trung để đón người dân vùng sạt lở đến ở an toàn.

Đặc biệt, tỉnh đang xây dựng Đề án tổng thể phòng, chống sạt lở đến năm 2030, tầm nhìn 2050, trong đó xác định rõ các vùng nguy cơ cao, ưu tiên đầu tư theo cấp độ rủi ro. Các biện pháp phi công trình cũng được chú trọng, như trồng cây bản địa ven sông để ổn định đất, quản lý dòng chảy, đồng thời tuyên truyền để người dân không xây dựng công trình kiên cố sát mép sông.

Theo chuyên gia sinh thái vùng ĐBSCL Nguyễn Hữu Thiện, sạt lở ở Đồng Tháp không thể giải quyết chỉ bằng biện pháp công trình. Không thể cứ xây kè chỗ này, sông lại lở chỗ khác. Chúng ta cần trả lại không gian cho dòng sông, giảm các hoạt động can thiệp trực tiếp vào lòng dẫn. Cần quy hoạch lại khu dân cư, giao thông và sản xuất nông nghiệp ven sông theo hướng thích ứng thay vì chống đỡ.

Chuyên gia cũng cho rằng, Đồng Tháp cần kết hợp khoa học công nghệ trong giám sát sạt lở: Có thể dùng thiết bị đo địa chấn, radar xuyên đất, cảm biến chuyển vị… để cảnh báo sớm. Hiện nay, nhiều địa phương chỉ phát hiện sạt lở khi đã xảy ra, tức là “chạy theo sự cố” rất tốn kém và nguy hiểm.

Sở Nông nghiệp và Môi trường Đồng Tháp còn đưa ra giải pháp khắc phục các điểm sạt lở, sụt lún trước mắt. Cụ thể, đối với các điểm sạt lở, sụt lún bờ sông ảnh hưởng đến giao thông đi lại của người dân và bờ bao, đê bao sản xuất nông nghiệp, UBND cấp xã đã đề xuất phương án, kinh phí xử lý khắc phục sạt lở.

Ngành nông nghiệp tỉnh còn đề xuất giao Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng khu vực các vị trí sạt lở trên các tuyến kênh lớn và vừa thành 26 danh mục công trình (46 vị trí sạt lở), với chiều dài khắc phục khoảng 3.650 m, ước kinh phí khắc phục khoảng 105,096 tỷ đồng. Dự kiến sẽ giao UBND xã, phường khắc phục khoảng 22 vị trí sạt lở trên các tuyến kênh nội đồng, với chiều dài khắc phục khoảng 7.277 m, ước kinh phí khắc phục khoảng 32,248 tỷ đồng.

Về nguồn kinh phí, đề nghị Sở Tài chính Đồng Tháp cân đối, bố trí từ nguồn ngân sách tỉnh hỗ trợ cho các đơn vị thực hiện đối với các điểm sạt lở đã đề xuất phương án, kinh phí.

Đối với 6 danh mục công trình (6 vị trí sạt lở, sụt lún) khắc phục sạt lở tại các sông lớn, có diễn biến sạt lở phức tạp, có quy mô lớn, Sở Nông nghiệp và Môi trường Đồng Tháp đề xuất bố trí từ nguồn vốn đầu tư công giai đoạn 2026-2030 và đề nghị UBND xã, phường chủ trì, phối hợp Ban Quản lý dự án khu vực và các đơn vị có liên quan khảo sát, đề xuất phương án xử lý khắc phục sạt lở phù hợp thực tế, đảm bảo hiệu quả, tiết kiệm để trình Sở Tài chính tổng hợp, tham mưu UBND tỉnh bố trí danh mục và kinh phí khắc phục.

Đối với 24 điểm sạt lở, sụp lún bờ sông ảnh hưởng đến giao thông đi lại của người dân và bờ bao, đê bao bảo vệ sản xuất nông nghiệp, chưa đề xuất phương án, kinh phí xử lý khắc phục sạt lở. Bên cạnh đó Sở Nông nghiệp và Môi trường Đồng Tháp còn đề nghị UBND cấp xã chủ trì, phối hợp Ban Quản lý dự án khu vực và các đơn vị có liên quan khảo sát, đề xuất phương án xử lý khắc phục sạt lở phù hợp thực tế khu vực, đảm bảo hiệu quả, tiết kiệm. 

Về lâu dài, nhằm giúp cho các địa phương chủ động trong công tác xử lý sạt lở, Sở Sở Nông nghiệp và Môi trường kiến nghị Sở Tài chính Đồng Tháp tham mưu UBND tỉnh Đồng Tháp về hướng dẫn quy trình hỗ trợ kinh phí cho các địa phương để phòng ngừa, ứng phó và khắc phục hậu quả thiên tai, đặc biệt đối với việc chủ động phòng, chống sạt lở, sụt lún bờ sông, kênh, rạch trên địa bàn tỉnh Đồng Tháp.

Hằng năm, bổ sung có mục tiêu nguồn dự phòng ngân sách tỉnh về ngân sách cấp xã khoảng 4-6 tỷ đồng, nhằm giúp các địa phương chủ động trong công tác phòng ngừa, ứng phó khắc phục hậu quả thiên tai. Trường hợp vượt quá khả năng xử lý của cấp xã thì UBND cấp xã có văn bản đề xuất Sở Nông nghiệp và Môi trường Đồng Tháp để tổng hợp báo cáo UBND tỉnh xem xét, hỗ trợ.