Truyền thuyết Sơn Tinh - Thủy Tinh là một trong những câu chuyện dân gian nổi tiếng nhất của người Việt, kể về cuộc tranh tài giữa hai vị thần để cưới Mị Nương, con gái vua Hùng. Sơn Tinh - thần núi, có phép dời non lấp biển, và Thủy Tinh - thần nước, có quyền năng dâng nước, gọi mưa. Hằng năm, Thủy Tinh thua cuộc nên dâng nước lên đánh Sơn Tinh, nhưng đều bị đẩy lùi.
Cuộc chiến giữa Sơn Tinh và Thủy Tinh tái hiện trong sách "Lĩnh Nam Chích Quái". Tranh: Tạ Huy Long.
Câu chuyện ấy, dù mang màu sắc thần thoại, lại ẩn chứa một sự thật lịch sử, tự nhiên sâu sắc: Cuộc chiến muôn đời giữa con người với thiên nhiên, giữa cư dân vùng đồng bằng với lũ lụt.
Nếu gạt bỏ những yếu tố thần thoại như phép “dời non, lấp biển” hay “gọi gió, hô mưa”, ta có thể thấy cốt lõi của truyền thuyết chính là hình ảnh ẩn dụ của quá trình trị thủy, chinh phục thiên nhiên của người Việt cổ. Trong xã hội nông nghiệp trồng lúa nước, nước vừa là nguồn sống, vừa là mối đe dọa. Hằng năm, nước lũ từ các con sông lớn như sông Hồng, sông Đà, sông Mã, sông Lam… tràn về, đe dọa ruộng đồng, nhà cửa. Vì thế, việc “Thủy Tinh dâng nước đánh Sơn Tinh” chính là hình tượng hóa những trận lũ lụt dữ dội mà người dân phải đối mặt.
Còn “Sơn Tinh dời núi ngăn sông” là cách dân gian khắc họa công cuộc đắp đê, be bờ, làm thủy lợi, thể hiện sự khôn ngoan và ý chí kiên cường của con người trong việc chế ngự thiên nhiên. Hằng năm, nước vẫn dâng, nhưng con người không chịu khuất phục. Họ kiên trì lao động, xây dựng, biến những vùng đất ngập nước thành ruộng đồng trù phú. Đó là cuộc chiến không có hồi kết giữa con người và thiên nhiên, nhưng qua đó, tinh thần bất khuất và ý chí sáng tạo của dân tộc Việt được khẳng định.
Chính vì vậy, Sơn Tinh - Thủy Tinh không chỉ là câu chuyện huyền thoại, mà còn là bản ghi chép bằng ngôn ngữ biểu tượng về thực tế lịch sử của cư dân sông Hồng thời sơ khai. Người xưa dùng hình thức thần thoại để lý giải tự nhiên, gửi gắm triết lý sống hòa hợp và đấu tranh với thiên nhiên. Đó là cách mà một dân tộc nông nghiệp thể hiện nhận thức và kinh nghiệm sống của mình.
Có thể thấy, khi gạt bỏ yếu tố huyền thoại, câu chuyện Sơn Tinh - Thủy Tinh là một sự thật sống động, phản ánh quá trình con người Việt cổ đấu tranh với lũ lụt, khẳng định bản lĩnh làm chủ thiên nhiên. Ngay từ khi Vua Hùng dựng nên Văn Lang - nhà nước đầu tiên của người Việt, nhiệm vụ chống thiên tai đã đóng vai trò quyết định sự tồn vong của quốc gia dân tộc.Từ truyền thuyết ấy, ta hiểu hơn cội nguồn của tinh thần lao động cần cù, ý chí vượt khó – những giá trị đã tạo nên sức mạnh bền bỉ của dân tộc Việt Nam qua hàng nghìn năm lịch sử.
Đây có lẽ là một hiện thực lich sử để dân gian tôn vinh Sơn Tinh là Thần núi Tản Viên là một trong "Tứ bất tử" của dân tộc Việt.
Ngẫm trong thực tiễn ngày nay, chuyện Vua Hùng thuở Văn Lang chống thiên tai, đắp đê, biến cái "thủy hại" thành "thủy lợi" ngày xưa, đến nay và mãi về sau vẫn chưa bao giờ xưa cũ.
