Từ miền biển Hạ Long đến biên giới Móng Cái, từ những bản làng người Dao, Tày, Sán Chỉ đến các phố thị năng động, Quảng Ninh đang từng bước đưa văn hóa vào đời sống, biến các giá trị truyền thống thành nguồn lực phát triển mới.
Sự gắn kết giữa bảo tồn và phát huy bản sắc địa phương với phát triển kinh tế, đặc biệt trong lĩnh vực du lịch cộng đồng, đang tạo nên diện mạo mới cho vùng đất nơi địa đầu Đông Bắc.
Xóm họ Đặng, thôn Pò Hèn, xã Hải Sơn, nổi bật với những bức tranh tường. Ảnh: Nguyễn Thành.
Đưa văn hóa vào đời sống phát triển
Nếu vài năm trước, Hải Sơn vẫn là xã biên giới còn nhiều khó khăn, thì nay, nơi đây đã trở thành điểm sáng về du lịch cộng đồng gắn với văn hóa dân tộc. Khi Nghị quyết Đại hội Đảng bộ xã lần thứ nhất xác định “phát triển du lịch cộng đồng gắn với xây dựng nông thôn mới” là nhiệm vụ trọng tâm, bộ mặt vùng biên Hải Sơn đã nhanh chóng đổi thay.
Tại thôn Pò Hèn, nơi được chọn thí điểm mô hình Làng văn hóa du lịch cộng đồng, đời sống người dân đã có bước chuyển rõ nét. Các hoạt động trải nghiệm văn hóa, ẩm thực, nghề thủ công truyền thống được khôi phục, thu hút ngày càng nhiều du khách trong và ngoài tỉnh. Những món ăn đặc trưng như cá suối nướng, bánh chưng nếp cẩm, rượu sim… không chỉ phục vụ khách tham quan mà còn trở thành câu chuyện văn hóa, mang lại sinh kế bền vững cho người dân.
Theo ông Lê Văn Hùng, Phó Chủ tịch UBND xã Hải Sơn, định hướng của địa phương là phát triển du lịch bền vững, gắn khai thác cảnh quan và bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số với nâng cao đời sống nhân dân. “Chúng tôi đang triển khai các sản phẩm du lịch mới như tour trải nghiệm văn hóa người Dao Thanh Y, Sán Chỉ. Cùng với đó, xã chú trọng đào tạo kỹ năng phục vụ, ứng dụng công nghệ số trong quảng bá hình ảnh, hướng tới phát triển du lịch chuyên nghiệp, thân thiện và hiện đại,” ông Hùng cho biết.
Không chỉ ở Hải Sơn, Hoành Mô cũng đang chứng minh sức sống mạnh mẽ của “di sản giữa đời thường”. Sau sáp nhập, xã Hoành Mô được định hướng phát triển theo mô hình du lịch xanh, bền vững, dựa trên nền tảng văn hóa bản địa.
Với hơn 94% dân số là đồng bào Dao Thanh Phán, Tày, Sán Chỉ, vùng đất này lưu giữ nhiều phong tục, lễ hội và kiến trúc truyền thống. Người dân không chỉ gìn giữ nếp cũ mà còn chủ động đưa văn hóa vào hoạt động kinh tế. Nhiều hộ dân đã mạnh dạn đầu tư mô hình Homestay, đón khách trải nghiệm nếp sống vùng cao.
Ông Dường Phúc Thím, chủ một Homestay ở thôn Khe Tiền, cho biết: “Chúng tôi muốn du khách không chỉ đến ngắm cảnh mà còn được sống cùng người Dao, ăn cơm, nghe kể chuyện, xem hát Then, hát Pả Dung. Khi khách hiểu, họ sẽ yêu, và khi họ yêu, văn hóa sẽ được giữ lâu hơn”.
Cùng với đó, chính quyền địa phương cũng đang chú trọng quy hoạch hạ tầng và ứng dụng công nghệ trong phát triển du lịch. Các tuyến trải nghiệm “săn mây Cao Ly”, “đêm trăng biên giới”, “check-in cột mốc 1305” đang dần hình thành, tạo sức hút đặc trưng. Những dự án mới như xây dựng cột cờ Tổ quốc, khu tưởng niệm lịch sử và bản đồ du lịch thông minh, cho thấy hướng đi bài bản trong việc gắn kết giữa văn hóa, du lịch và công nghệ.
Lễ hội Đêm trăng Cao Ly - sản phẩm du lịch riêng, độc đáo của xã Hoành Mô. Ảnh: Nguyễn Thành.
Giữ hồn văn hóa trong nhịp sống mới
Trong chiến lược phát triển của tỉnh, văn hóa được xem là một trong ba trụ cột chính, cùng với kinh tế và chính trị. Quảng Ninh đã ban hành nhiều đề án, chính sách khuyến khích bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa vùng miền.
Đáng chú ý, việc đưa văn hóa vào phát triển du lịch không còn dừng ở khẩu hiệu mà đã được cụ thể hóa bằng hành động. Các địa phương vùng cao như Hoành Mô, Đại Dực, Lục Hồn… đang khai thác tiềm năng văn hóa dân tộc thiểu số để phát triển sản phẩm du lịch cộng đồng. Trong khi đó, vùng đồng bằng và ven biển lại phát huy thế mạnh lễ hội, nghệ thuật dân gian, ẩm thực truyền thống, hình thành những sản phẩm du lịch đặc trưng vùng.
Thách thức hiện nay không nằm ở việc khai thác văn hóa như thế nào cho hấp dẫn, mà là giữ được bản sắc trong quá trình thương mại hóa. Khi du lịch phát triển, văn hóa dễ bị "pha loãng" nếu thiếu cơ chế quản lý, thiếu sự đồng hành của cộng đồng. Vì thế, Quảng Ninh đang tập trung vào việc trao quyền cho người dân, những người trực tiếp tạo nên các giá trị văn hóa và gìn giữ di sản văn hóa.
Các mô hình du lịch cộng đồng cho thấy hiệu quả của việc để người dân tham gia chủ động. Họ không chỉ là người đón khách, mà là người kể chuyện, người gìn giữ linh hồn văn hóa. Bằng niềm tự hào dân tộc, người dân đang đưa văn hóa hiển lộ, trở thành phần tất yếu trong đời sống hằng ngày.
Văn hóa vùng miền Quảng Ninh đang hiện hữu trong đời sống hằng ngày của người dân, từ sinh hoạt, ẩm thực, phong tục đến cách ứng xử, đón tiếp du khách. Đây là minh chứng cho giá trị bền vững, thể hiện sự thích ứng và phát triển của các giá trị truyền thống trong bối cảnh hiện đại, góp phần khẳng định bản sắc và nâng cao giá trị văn hóa của địa phương.
Theo Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Ninh, 9 tháng đầu năm 2025, toàn tỉnh đón hơn 14 triệu lượt khách, trong đó lượng khách đến các điểm du lịch văn hóa, cộng đồng tăng mạnh, chiếm khoảng 35% tổng lượt khách nội địa. Con số cho thấy nhu cầu tìm về giá trị văn hóa truyền thống ngày càng lớn, đồng thời, khẳng định hướng đi đúng của tỉnh trong việc coi văn hóa là “nguồn lực mềm” cho phát triển bền vững.
