Trên vùng đất địa đầu Tổ quốc, Cao nguyên đá Đồng Văn không chỉ được thiên nhiên ban tặng cảnh quan hùng vĩ, mà còn ẩn chứa những “trang sử” hàng trăm triệu năm tuổi của Trái đất. Những lớp đá, những dấu tích cổ sinh quý giá nơi đây, nếu được bảo tồn và khai thác hợp lý, sẽ không chỉ góp phần nâng cao giá trị khoa học, mà quan trọng hơn, còn mở ra cơ hội phát triển kinh tế, giảm nghèo cho đồng bào vùng cao.
Dự kiến phối cảnh mô hình cổ sinh ranh giới thời địa tầng Permi - Trias (P/T) tại mặt cắt địa chất Lũng Cẩm ở xã Sà Phìn, tỉnh Tuyên Quang. Ảnh: Lan Chi.
Di sản gắn với sinh kế
Người dân các xã vùng lõi của Công viên Địa chất Toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn vốn quen với cuộc sống gắn bó ruộng nương, chăn nuôi trên triền đá. Điều kiện sản xuất khó khăn, thu nhập bấp bênh khiến bài toán giảm nghèo luôn là thách thức lớn. Tuy vậy, khi những giá trị di sản địa chất được đưa vào khai thác phục vụ du lịch, cánh cửa sinh kế mới đang dần mở ra.
Đơn cử tại thôn Pù Trừ Lủng, xã Sủng Là, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang (nay là xã Sà Phìn, tỉnh Tuyên Quang), mô hình khai thác giá trị di sản ranh giới địa tầng Permi - Trias (P/T) tại mặt cắt địa chất Lũng Cẩm được kỳ vọng sẽ thu hút thêm hàng nghìn lượt khách mỗi năm. Điều này đồng nghĩa với việc hàng chục hộ gia đình có thể mở dịch vụ homestay, nấu ăn, bán nông sản, thổ cẩm; thanh niên trong xã có thể trở thành hướng dẫn viên du lịch, thuyết minh viên. Dự kiến 30-45 lao động địa phương sẽ có việc làm ổn định, thu nhập bình quân khoảng 5-6 triệu đồng/tháng, con số không nhỏ ở vùng cao.
Mỗi du khách đến tham quan, trải nghiệm tại các điểm di sản thường chi tiêu từ 500.000 đến 700.000 đồng cho ăn uống, nghỉ ngơi, mua sắm. Nếu lượng khách tăng thêm 8.000-15.000 lượt/năm như tính toán, doanh thu cộng thêm cho địa phương có thể đạt tới 6-10 tỷ đồng. Nguồn thu ấy không dừng lại ở con số thống kê, mà trực tiếp đến tay người dân qua các dịch vụ họ cung cấp.
Những con số từ báo cáo kinh tế - xã hội năm 2024 của xã Sủng Là (cũ) cho thấy tiềm năng của mô hình cổ sinh nếu gắn với các chương trình mục tiêu quốc gia. Trong năm qua, xã đã giải ngân hơn 3,38 tỷ đồng từ các dự án hỗ trợ sản xuất, trong đó có mô hình chăn nuôi bò vỗ béo cho 205 hộ ở 9 thôn, giúp nâng tổng đàn gia súc lên hơn 4.200 con, vượt 116% kế hoạch.
Cùng với đó, chương trình xây dựng nông thôn mới đã giúp cải thiện hạ tầng và đời sống: 38 bóng đèn năng lượng mặt trời, 50 công trình vệ sinh, hỗ trợ téc nước sinh hoạt cho 36 hộ nghèo, ki-ốt và bờ rào đá phục vụ du lịch cộng đồng.
TS. Nguyễn Đức Phong (Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản) cùng đoàn chuyên gia Ba Lan khảo sát ranh giới thời địa tầng Permi - Trias (P/T) ở thôn Pù Trừ Lủng, xã Sà Phìn, tỉnh Tuyên Quang. Ảnh: Mai Anh.
Khi các cụm điểm di sản địa chất đi vào khai thác, lợi ích của chúng sẽ cộng hưởng với các chương trình mục tiêu quốc gia. Người dân không chỉ có thêm thu nhập từ dịch vụ du lịch, mà còn được hưởng hạ tầng mới, môi trường sống thuận tiện hơn, sinh kế sản xuất đa dạng hơn.
TS. Nguyễn Đức Phong, Trưởng phòng Cổ sinh và Địa tầng, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản cho rằng nếu cụm điểm di sản địa chất được đưa vào khai thác, hiệu ứng cộng hưởng giữa hạ tầng mới, sinh kế du lịch và chương trình giảm nghèo sẽ còn mạnh mẽ hơn.
Du lịch khoa học - cơ hội cho thế hệ trẻ
Không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, di sản địa chất còn là kênh giáo dục quý giá cho con em vùng cao. Thông qua các bảng thuyết minh song ngữ, mô hình cổ sinh, câu chuyện về sự kiện tuyệt chủng cách đây hơn 250 triệu năm sẽ được kể lại một cách sinh động, dễ hiểu. Học sinh, sinh viên không chỉ được “học” trong sách vở, mà còn được trải nghiệm trực tiếp trên chính mảnh đất quê hương.
Khi các cụm điểm di sản địa chất đi vào khai thác, người dân không chỉ có thêm thu nhập từ dịch vụ du lịch, mà còn được hưởng hạ tầng mới, môi trường sống thuận tiện hơn, sinh kế sản xuất đa dạng hơn. Ảnh: Lan Chi.
Khi khách du lịch, đặc biệt là học sinh, sinh viên từ các nơi khác đến tham quan, con em địa phương cũng được tiếp cận tri thức mới, nâng cao ý thức bảo tồn môi trường, trân trọng di sản quê hương mình. Đây là nền tảng quan trọng để thế hệ trẻ không chỉ gắn bó với quê hương, mà còn biết cách làm giàu từ chính tài nguyên văn hóa - địa chất nơi đây.
Câu chuyện ở Pù Trừ Lủng cho thấy bảo tồn di sản không đồng nghĩa với “đóng khung” trong bảo tàng. Khi được gắn với đời sống, di sản có thể trở thành nguồn lực phát triển bền vững: tạo việc làm, tăng thu nhập, mở rộng cơ hội học tập, góp phần đưa người dân thoát nghèo.
Đối với vùng cao Hà Giang (nay là Tuyên Quang), đây chính là bước đi chiến lược: chuyển từ khai thác du lịch đại trà sang phát triển du lịch chất lượng cao, gắn với bảo tồn và giáo dục. Người dân nghèo sẽ là những người thụ hưởng trực tiếp, vừa có thêm sinh kế, vừa được tham gia gìn giữ, lan tỏa giá trị di sản của quê hương mình.
Người dân các xã vùng lõi của Công viên Địa chất Toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn vốn quen với cuộc sống gắn bó ruộng nương, chăn nuôi trên triền đá. Ảnh: Lan Chi.
Mô hình điểm di sản ranh giới thời địa tầng Permi - Trias (P/T) tại mặt cắt địa chất Lũng Cẩm ở thôn Pù Trừ Lủng, xã Sủng Là, huyện Đồng Văn, tỉnh Hà Giang (nay là xã Sà Phìn, tỉnh Tuyên Quang) là mô hình cổ sinh đầu tiên được nhóm tác giả của Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản thiết kế và xây dựng. Mô hình cổ sinh này thuộc đề tài khoa học - công nghệ cấp tỉnh Hà Giang “Nghiên cứu điều tra giá trị khoa học về di sản địa chất ở một số đoạn đường mở mới hoặc mở rộng phục vụ bảo tồn và phát huy giá trị Công viên Địa chất Toàn cầu Cao nguyên đá Đồng Văn”, mã số ĐTCN.HG-04/2023. Đề tài do do TS. Nguyễn Đức Phong, Trưởng phòng Cổ sinh và Địa tầng, Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản làm chủ nhiệm.
Ranh giới P/T là bằng chứng địa chất của sự kiện tuyệt chủng lớn nhất trong lịch sử Trái đất, xảy ra cách đây khoảng 252,2 triệu năm, khiến hơn 90% sinh vật biển và 70% sinh vật trên cạn biến mất. Điểm di sản tại Pù Trừ Lủng có thể đối sánh trực tiếp với điểm chuẩn toàn cầu tại Meishan (Trung Quốc) và được xem là một “phòng thí nghiệm tự nhiên” quý giá cho nghiên cứu khoa học.
