Việc quản lý tài nguyên hiệu quả trong công tác điều tra cơ bản địa chất và quản lý nhà nước về khoáng sản sẽ tạo động lực phát triển kinh tế, gắn tăng trưởng với an sinh xã hội và bảo vệ môi trường.
Luật Địa chất và khoáng sản năm 2024 đã tăng quyền lợi cho địa phương, người dân. Ảnh: Lan Chi.
Trong nhiều năm qua, cùng với việc thực hiện nhiệm vụ quản lý nhà nước về khoáng sản, ngành địa chất và khoáng sản đã ban hành và triển khai hàng loạt chính sách, cơ chế nhằm khai thác hợp lý tài nguyên khoáng sản, gắn với bảo vệ môi trường và góp phần tạo động lực phát triển cho các địa phương. Những chính sách này đã đóng góp vào tăng trưởng kinh tế, giúp tạo việc làm, nâng cao thu nhập và giảm nghèo bền vững cho người dân.
Khai thác hợp lý, tăng nguồn thu cho địa phương
Theo ông Trần Phương - Phó Cục trưởng Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam, sau 13 năm thi hành Luật Khoáng sản năm 2010, hệ thống văn bản pháp luật về khoáng sản cơ bản đầy đủ, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về khoáng sản; đẩy mạnh điều tra địa chất về khoáng sản và công nghiệp khai khoáng; quản lý khoáng sản ngày càng chặt chẽ, hiệu quả hơn.
Trên cơ sở đó, Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 đã kế thừa nhiều chính sách quan trọng, bổ sung những quy định mới, cụ thể, đáp ứng xu thế phát triển của đất nước nhằm đưa hoạt động thăm dò và khai thác khoáng sản vào khuôn khổ, minh bạch, rõ ràng, không những tạo điều kiện cho những tổ chức, cá nhân “có tâm, có tầm” hoạt động khoáng sản, mà còn góp phần cho sự phát triển của địa phương nơi có khoáng sản nói riêng và sự phát triển của đất nước nói chung. Song song với đó, Luật cũng đưa ra nhiều cơ chế, biện pháp mạnh nhằm chấn chỉnh tình trạng khai thác trái phép, việc kê khai không đầy đủ, trung thực trữ lượng, khối lượng khoáng sản hòng trốn tránh, “né” thuế.
Một trong những điểm mới quan trọng của Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 là phân cấp mạnh mẽ cho UBND cấp tỉnh trong công tác quản lý tài nguyên. Theo đó, các địa phương được trao quyền quản lý và cấp giấy phép thăm dò khoáng sản, giấy phép khai thác khoáng sản đối với nước khoáng thiên nhiên, nước nóng thiên nhiên; phê duyệt đề án, báo cáo kết quả điều tra cơ bản địa chất thực hiện bằng nguồn vốn ngân sách của địa phương để các địa phương chủ động trong việc đánh giá điều kiện địa chất công trình phục vụ quy hoạch không gian lòng đất, xây dựng công trình kiên cố…
Bên cạnh đó, địa phương còn được đánh giá tiềm năng đối với khoáng sản nhóm III (nhất là cát, sỏi), nhóm IV thực hiện bằng nguồn vốn ngân sách để tổ chức đấu giá quyền khai thác khoáng sản nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác cấp phép hoạt động khoáng sản; quyết định việc cho phép thu hồi khoáng sản nhóm I, II khi thực hiện dự án đầu tư tại khu vực dự trữ khoáng sản quốc gia để giải quyết thực hiện giải pháp phòng, chống lãng phí trong việc quản lý, sử dụng khoáng sản; ủy quyền cho UBND cấp tỉnh cấp giấy phép đối với đất đá thải của mỏ ở bãi thải đã có quyết định đóng cửa mỏ; kiểm soát, giám sát mọi hoạt động khoáng sản, thu hồi khoáng sản trên địa bàn.
Việc phân cấp này không chỉ giúp quản lý chặt chẽ, minh bạch hơn mà còn tạo thêm nguồn thu ổn định cho ngân sách địa phương, phục vụ đầu tư hạ tầng và bảo đảm an sinh xã hội.
Tại nhiều địa phương như Quảng Ninh, Lào Cai, Thái Nguyên, Ninh Bình (gồm Ninh Bình và Hà Nam) Nghệ An, Quảng Nam, Lâm Đồng (gồm Lâm Đồng, Bình Thuận, Đắk Nông)... nguồn thu từ hoạt động khoáng sản đã giúp tăng tổng sản phẩm quốc nội (GDP) địa phương, từ đó góp phần quan trọng cho việc đầu tư xây dựng đường giao thông, trường học, trạm y tế và các công trình dân sinh.
Thống kê của Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam cho thấy, hoạt động khai thác khoáng sản mỗi năm mang về cho ngân sách các tỉnh hàng nghìn tỷ đồng từ đấu giá quyền khai thác khoáng sản, tiền cấp quyền khai thác khoáng sản và thuế tài nguyên.
Chính sách khuyến khích doanh nghiệp khai thác khoáng sản ưu tiên tuyển dụng lao động địa phương và hỗ trợ đào tạo nghề đã mang lại nhiều cơ hội việc làm cho người dân vùng mỏ. Ở Lào Cai, hoạt động khai thác khoáng sản hàng năm đã đóng góp một phần không nhỏ vào ngân sách của tỉnh Lào Cai và tạo công ăn việc làm cho hàng nghìn người dân.
Bên cạnh đó, nhiều địa phương đã hình thành hệ sinh thái dịch vụ phụ trợ quanh các mỏ khoáng sản như vận tải, cơ khí, chế biến vật liệu xây dựng, dịch vụ ăn uống, lưu trú… Những hoạt động này không chỉ tạo thêm thu nhập cho hộ gia đình mà còn thúc đẩy kinh tế địa phương phát triển đa dạng hơn.
Đấu giá quyền khai thác khoáng sản là một chính sách đúng đắn, nhằm tăng tính minh bạch và cạnh tranh trong khai thác tài nguyên, đồng thời tạo nguồn thu cho ngân sách. Ảnh: Mai Đan.
Phó Cục trưởng Trần Phương cho rằng một điểm mới trong các cơ chế gần đây là Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 đã “tăng” quyền lợi cho địa phương, người dân chính là đã giao Hội đồng nhân dân cấp tỉnh căn cứ tình hình hoạt động khoáng sản trên địa bàn, quyết định việc ban hành quy định về trách nhiệm đóng góp kinh phí của tổ chức, cá nhân khai thác khoáng sản để đầu tư nâng cấp, duy tu, xây dựng các công trình hạ tầng kỹ thuật, công trình bảo vệ môi trường trên địa bàn.
Ở Quảng Nam (trước đây), doanh nghiệp khai thác vàng gắn với hỗ trợ xây dựng nhà ở kiên cố cho hộ nghèo vùng cao, tài trợ học bổng cho học sinh khó khăn. Tại Hà Giang (nay là Tuyên Quang), dự án khai thác đá vôi phục vụ sản xuất xi măng đã đầu tư hệ thống cấp nước sạch cho các thôn vùng mỏ, giúp hàng trăm hộ dân chấm dứt cảnh thiếu nước sinh hoạt.
Qua tổng hợp, trong 5 năm qua, các chương trình hợp tác doanh nghiệp - địa phương từ nguồn đóng góp của ngành khoáng sản đã giúp hơn 20.000 hộ nghèo được hỗ trợ sinh kế, gần 10.000 hộ thoát nghèo bền vững.
Chuyển đổi xanh và bảo vệ môi trường - nền tảng cho phát triển lâu dài
Ngành địa chất và khoáng sản cũng đang thúc đẩy ứng dụng công nghệ khai thác hiện đại, tiết kiệm tài nguyên, giảm phát thải và phục hồi môi trường sau khai thác. Đây là yếu tố then chốt để phát triển bền vững, hạn chế tác động tiêu cực đến đời sống người dân, đặc biệt là các cộng đồng sống gần khu vực khai thác.
Một số mỏ than, mỏ đá đã triển khai trồng cây xanh, cải tạo mặt bằng để chuyển đổi đất sang phục vụ nông nghiệp, du lịch sinh thái. Mô hình này không chỉ giúp giảm thiểu ô nhiễm mà còn mở ra hướng sinh kế mới cho người dân sau khi mỏ đóng cửa.
“Chính sách và cơ chế mới của ngành địa chất và khoáng sản luôn đặt mục tiêu kép: khai thác hiệu quả nguồn tài nguyên để phát triển kinh tế và đảm bảo an sinh xã hội; coi việc tạo sinh kế, nâng cao thu nhập và hỗ trợ cộng đồng là trách nhiệm song hành với hoạt động khai thác. Trong giai đoạn tới, ngành sẽ tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, đẩy mạnh chế biến sâu, gắn khai thác với phục hồi môi trường và chuyển đổi xanh, góp phần thực hiện mục tiêu giảm nghèo bền vững”, ông Trần Phương nhấn mạnh.
Giai đoạn 2026-2030, ngành địa chất và khoáng sản đặt mục tiêu nâng tỷ lệ khoáng sản được chế biến sâu lên 70%, tạo thêm hàng chục nghìn việc làm mới, đồng thời yêu cầu 100% doanh nghiệp khai thác phải có kế hoạch phục hồi môi trường và đóng góp vào quỹ cộng đồng.
Với cách tiếp cận này, tài nguyên khoáng sản không chỉ là nguồn thu cho ngân sách, mà còn trở thành động lực cho phát triển kinh tế địa phương, tạo cơ hội việc làm, cải thiện hạ tầng và nâng cao chất lượng sống cho người dân, đúng với mục tiêu phát triển chung của đất nước và “không để ai bị bỏ lại phía sau”.
