Thúc đẩy “quyền được chơi” của trẻ em thành phố
Sân chơi cộng đồng không chỉ là nơi trẻ vui chơi mà còn là cấu phần không thể thiếu của đô thị sinh thái. Tuy nhiên, trong bối cảnh đô thị hóa nhanh, nhất là tại các thành phố lớn như Hà Nội hay TP. HCM, không gian chơi cho trẻ em và điểm gặp gỡ cộng đồng dần bị thu hẹp hoặc biến mất.
Tại các thành phố lớn, không gian bố trí sân chơi cộng đồng cho người dân, đặc biệt là trẻ em, đang còn thiếu cả về diện tích lẫn cơ sở vật chất. Ảnh: Hoàng Hiền.
Trên thế giới, nhiều mô hình nhỏ nhưng mang lại tác động lớn đã khẳng định giá trị của thiết kế hướng về cộng đồng. Những công trình bán mở, dễ lắp ráp bằng vật liệu tái chế xuất hiện ngày càng nhiều, trở thành điểm sinh hoạt tạm thời cho cư dân, đồng thời gửi đi thông điệp rõ ràng: kiến trúc công cộng không nhất thiết phải đồ sộ, mà quan trọng là mang đến cảm giác thuộc về và được cộng đồng đón nhận.
Tại Việt Nam, một trong những đơn vị tiên phong đi theo hướng này là Think Playgrounds (TPG), doanh nghiệp xã hội ra đời từ năm 2014 bởi KTS Chu Kim Đức và anh Nguyễn Tiêu Quốc Đạt. Với mục tiêu thúc đẩy “quyền được chơi” cho trẻ em, TPG đã phát triển hàng trăm sân chơi và công viên nhỏ khắp cả nước. Sau hơn một thập kỷ hoạt động, tổ chức này đã hiện diện tại nhiều tỉnh thành với trên 270 sân chơi và không gian công cộng, trong đó có hơn 20 sân chơi dành riêng cho trẻ khuyết tật cùng một số công viên rừng độc đáo tại Hà Nội và Hội An.
Điểm nhấn trong phương thức của TPG là coi cộng đồng là trung tâm. Cư dân địa phương tham gia ngay từ khâu khảo sát, cùng góp ý cho thiết kế, hỗ trợ thi công và đảm nhiệm việc vận hành, duy trì. Chính sự đồng hành này khiến không gian công cộng trở thành tài sản chung, được bảo vệ và gắn bó bởi chính những người sử dụng nó. Thiết kế cũng luôn được gắn liền với văn hóa địa phương, tận dụng các vật liệu tái chế như gỗ, tre, lốp xe hay kim loại bỏ đi, vừa tiết kiệm chi phí, vừa hạn chế rác thải, đồng thời tạo nên diện mạo gần gũi và thân thiện môi trường.
Thành công của mô hình này thể hiện ở nhiều tầng ý nghĩa. Đó là sự trở lại của tiếng cười trẻ nhỏ trong những khu dân cư chật chội, là không gian giao lưu cho thanh thiếu niên và người cao tuổi, là minh chứng cho việc một đô thị bền vững phải đặt con người và thiên nhiên vào trung tâm. Không gian chơi, khi được thiết kế và vận hành có trách nhiệm, trở thành hạt nhân văn hóa, giúp nâng cao khả năng thích ứng của đô thị trước tác động của biến đổi khí hậu. Đây cũng là cơ sở để các đô thị trong nước tiếp tục nhân rộng mô hình sân chơi cộng đồng, biến những khoảng đất nhỏ thành những biểu tượng xã hội mang giá trị lâu dài.
Hướng tới sự hài hòa giữa con người và thiên nhiên
Trước thực trạng không gian công cộng ở Hà Nội còn thiếu và gặp nhiều khó khăn trong việc triển khai, ThS. Nguyễn Hoàng Hào, nhà nghiên cứu sinh học, Viện Điều tra Quy hoạch rừng, cho rằng bờ vở sông Hồng đang chịu nhiều sức ép sinh thái. Nguồn nước ô nhiễm, rác thải, tình trạng xói mòn, suy giảm đa dạng sinh học và lấn chiếm đất công đang đe dọa nghiêm trọng chức năng tự nhiên của khu vực.
ThS. Nguyễn Hoàng Hào, nhà nghiên cứu sinh học, Viện Điều tra Quy hoạch rừng cho biết, khu vực bờ vở sông Hồng vốn là nơi cư trú của nhiều loài động vật, trong đó có cả động vật quý hiếm. Ảnh: Hoàng Hiền.
Ông Hào cho biết, khu vực bờ vở sông Hồng vốn là nơi cư trú của gần 150 loài chim, bao gồm cả chim di cư, cùng nhiều loài thú nhỏ như cầy, chồn, mèo cá, mèo rừng; đồng thời là nơi tồn tại gần 100 loài cây bản địa đặc trưng vùng bán ngập. “Nếu không có giải pháp đồng bộ để kiểm soát nguồn thải, phục hồi sinh cảnh và bảo vệ tài nguyên, bờ vở sông Hồng sẽ đánh mất dần giá trị sinh thái vốn có”, ThS. Nguyễn Hoàng Hào nhấn mạnh.
Với kinh nghiệm triển khai những dự án sân chơi trước đó, KTS Chu Kim Đức và cho biết, TPG đã phối hợp biến những khu vực từng bị coi là điểm nóng ô nhiễm như bãi rác, cống thải, bãi đỗ xe tự phát… thành không gian sinh thái và xã hội đa dạng, với sân chơi thiên nhiên, sân đa năng, công viên thú cưng, tuyến đường dạo bộ và vườn cộng đồng. Mô hình này cho thấy rõ giá trị của thiết kế gắn kết với văn hóa địa phương và việc sử dụng vật liệu tái chế để tiết kiệm chi phí, thân thiện môi trường.
“Để mô hình sân chơi cộng đồng phát huy hiệu quả, cần phải đặt cộng đồng ở vị trí trung tâm. Thiết kế cần gắn với bản sắc văn hóa địa phương để mỗi sân chơi trở thành một biểu tượng cộng đồng, thay vì những mô hình khô cứng thiếu linh hồn”, anh Nguyễn Tiêu Quốc Đạt, đồng sáng lập TPG cho biết. Bên cạnh đó, TPG luôn ưu tiên vật liệu tái chế, vừa giúp giảm chi phí, vừa lan tỏa thông điệp sống xanh, đồng thời khuyến khích thói quen tiêu dùng bền vững.
KTS Chu Kim Đức chia sẻ, TPG đã phối hợp biến những khu vực từng bị coi là điểm nóng ô nhiễm như bãi rác, cống thải, bãi đỗ xe tự phát… thành không gian công cộng. Ảnh: Hoàng Hiền.
Về việc phát triển hài hòa giữa không gian của con người và thiên nhiên hoang dã, ThS Nguyễn Hoàng Hào cho biết, mỗi sinh cảnh cụ thể luôn là kết quả của mối tương tác hai chiều giữa con người và tự nhiên. Do đó, nhiệm vụ trọng tâm hiện nay không chỉ là phục hồi những gì đã mất mà quan trọng hơn là bảo vệ những giá trị sinh thái còn tồn tại.
“Cần kiên quyết ngăn chặn tình trạng lấn chiếm đất công, săn bắt động vật hoang dã, đồng thời bố trí những khu vực riêng phục vụ sinh hoạt cộng đồng để giảm thiểu tác động tiêu cực, hướng tới một đô thị phát triển bền vững, gắn kết giữa con người và thiên nhiên”, ThS Nguyễn Hoàng Hào đề xuất.
Nhìn từ thực tiễn và ý kiến thảo luận, có thể khẳng định, bờ vở sông Hồng cần được quy hoạch như một trục sinh thái – văn hóa của Thủ đô, trong đó sân chơi và công viên cộng đồng là hạt nhân. Đây không phải là công việc có thể hoàn tất trong ngày một ngày hai, mà là tiến trình dài hạn, đòi hỏi sự phối hợp của chính quyền, giới chuyên môn và toàn xã hội, để mỗi thế hệ cùng góp phần phục hồi, bảo tồn và phát triển một không gian xanh, bền vững và giàu bản sắc cho Hà Nội.
