Khi động vật rời rừng, mầm bệnh có thể lan ra cộng đồng

Trong bối cảnh dịch bệnh lây truyền từ động vật sang người gia tăng, buôn bán động vật hoang dã được xác định là mắt xích có nguy cơ cao. Nhằm hỗ trợ kiểm soát rủi ro từ sớm, Tổ chức Thú y Thế giới (WOAH) đã ban hành Tài liệu hướng dẫn Kiểm soát nguy cơ dịch bệnh trong buôn bán động vật hoang dã dành cho các cơ quan chuyên trách, thúc đẩy cách tiếp cận toàn diện và Một Sức khỏe để cân bằng giữa lợi ích kinh tế, bảo tồn và sức khỏe cộng đồng.

Nhận diện từ gốc: Cần bản đồ rủi ro đầy đủ

Ông Nguyễn Ngọc Tiến, đại diện Cục Chăn nuôi và Thú y (Department of Animal Health and Production - DAHP) đánh giá rằng bộ công cụ hướng dẫn của WOAH là một bước tiến khoa học và toàn diện, đặc biệt phù hợp để đánh giá nguy cơ dịch bệnh trong chuỗi buôn bán, tiêu thụ động vật hoang dã ở Việt Nam. Tuy nhiên, để công cụ này đi vào thực tiễn, điều đầu tiên là cần nhận diện đầy đủ các mắt xích nguy cơ.

“Chúng ta có ba nhóm nguồn động vật hoang dã chính: loài sống ngoài tự nhiên, loài gây nuôi hợp pháp và loài bị cấm săn bắt. Mỗi nhóm mang những đặc điểm khác nhau, đòi hỏi đánh giá riêng biệt”, ông Tiến nói. Theo ông, cần lập bản đồ đầy đủ các chủ thể tham gia chuỗi, từ người săn bắt, vận chuyển, nuôi, giết mổ cho đến người tiêu dùng và cả các lực lượng chức năng trực tiếp giám sát như kiểm lâm, công an, quản lý thị trường.

“Chỉ khi nhận diện đầy đủ các đối tượng tham gia, chúng ta mới đánh giá được ai có nguy cơ cao nhất, và từ đó thiết kế biện pháp kiểm soát phù hợp”, đại diện DAHP nhấn mạnh.

Ông Tiến cũng lưu ý, hiện hệ thống pháp luật Việt Nam về bảo vệ động vật hoang dã khá đầy đủ, nhưng chưa có quy trình đồng bộ về cách lấy mẫu xét nghiệm, xử lý động vật bị bắt giữ hay bảo hộ cho lực lượng tiếp xúc trực tiếp.

Chăm sóc nhân đạo là chưa đủ, phải ngăn chặn từ rừng

Mỗi ngày, lực lượng thực thi pháp luật Việt Nam tịch thu và đưa về các trung tâm cứu hộ hàng trăm cá thể động vật hoang dã. Tuy nhiên, ông Jake Brunner, Trưởng đại diện IUCN tại Tiểu vùng Mekong hạ lưu, cho rằng công tác cứu hộ chỉ là giải pháp tình thế, không phải là cách kiểm soát dịch bệnh bền vững.

“Bước đầu tiên để đảm bảo khả năng tái thả an toàn là phải đảm bảo các cá thể được chăm sóc theo cách nhân đạo và đảm bảo vệ sinh, nhằm giảm căng thẳng cho động vật và giảm nguy cơ lây lan dịch bệnh giữa các cá thể”, ông Jake Brunner nói. Tuy nhiên, ông nhấn mạnh, cách hiệu quả nhất để kiểm soát rủi ro là ngăn chặn từ gốc, tức là giảm tốc độ săn bắt và đưa động vật ra khỏi môi trường sống tự nhiên.

“Mỗi khi một cá thể bị đưa ra khỏi rừng, cơ hội sống sót của nó giảm, chi phí xử lý cho nhà nước tăng, và đa dạng sinh học cũng tổn thất nghiêm trọng”, ông Brunner cảnh báo.

Sáng kiến Đối tác Một Sức khỏe (One Health Partnership - OHP) cung cấp một khuôn khổ thể chế có tính vận hành, do Bộ Nông nghiệp và Môi trường cùng Bộ Y tế đồng chủ trì, với sự tham gia của khoảng 40 đối tác phát triển, các tổ chức phi chính phủ quốc tế và các trung tâm nghiên cứu. Đây là một cấu trúc thể chế toàn diện và hiệu quả, trong đó IUCN cùng nhiều đối tác khác có thể phối hợp hành động. “Chúng tôi sử dụng OHP như một nền tảng để chia sẻ dữ liệu, kết nối các bên liên quan và tích hợp kết quả nghiên cứu vào chính sách hiện hành”, ông chia sẻ.

Áp dụng nguyên tắc an toàn sinh học cho động vật hoang dã

Theo ông Pawin Padungtod, Điều phối cao cấp của ECTAD (FAO), cần phân biệt rõ rủi ro giữa hai nhóm động vật: nuôi nhốt và sống tự nhiên. Với nhóm động vật bị giam giữ, có thể áp dụng các biện pháp an toàn sinh học tương tự như trong chăn nuôi - như tách biệt, vệ sinh và khử trùng.

“Các biện pháp này hoàn toàn khả thi và có thể làm giảm đáng kể nguy cơ lây truyền mầm bệnh”, ông nói. Còn đối với động vật ngoài tự nhiên, theo ông, trách nhiệm bảo vệ không nằm ở động vật mà ở chính con người - những người tiếp cận môi trường sống của chúng.

“Rửa tay, giữ vệ sinh, hạn chế tiếp xúc không cần thiết - những hành vi đơn giản này nếu được phổ biến rộng rãi, sẽ giúp giảm nguy cơ một cách thiết thực”, ông khuyến nghị.

Từ phía WOAH, ông Serge Morand – thành viên Ban Cố vấn cấp cao One Health của Liên minh WHOA, WHO, FAO, UNEP cho rằng, đây là một phương thức quan trọng nhằm hỗ trợ các quốc gia áp dụng cách tiếp cận vì sức khỏe tổng thể để quản lý hiệu quả hơn, đặc biệt là sức khỏe động vật hoang dã. 

“Việt Nam đang có những bước đi táo bạo ở những lĩnh vực vốn vẫn còn chưa được chú trọng tại nhiều nước - như ưu tiên cho sức khỏe hệ sinh thái, sức khỏe động vật hoang dã và bảo tồn đa dạng sinh học trong khuôn khổ Một Sức khỏe. Cách tiếp cận này hứa hẹn sẽ mang lại hiệu quả mạnh mẽ hơn trong việc giảm thiểu nguy cơ bệnh truyền từ động vật sang người, không chỉ đối với động vật nuôi và động vật hoang dã, mà còn đối với sức khỏe con người”, ông Morand cho biết.