Không kiểm soát tốt bệnh TR4, mất lợi thế cạnh tranh trong xuất khẩu chuối
Bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium oxysporum chủng Tropical Race 4 (TR4), còn gọi là bệnh "héo rũ Panama” đang trở thành mối đe dọa lớn nhất với ngành trồng chuối toàn cầu. Tại Việt Nam, căn bệnh này đã xuất hiện ở nhiều vùng trồng trọng điểm và có xu hướng lan rộng nhanh chóng.
Trước nguy cơ này, Bộ Nông nghiệp và Môi trường vừa phê duyệt Dự án “Hỗ trợ khẩn cấp để kiểm soát và quản lý bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium chủng TR4 gây ra tại Việt Nam”, với nguồn tài trợ 120.968 USD (khoảng 3,2 tỷ đồng) từ Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO). Hội thảo khởi động dự án diễn ra sáng 28/10 tại Hà Nội.
Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật Nguyễn Quý Dương phát biểu tại hội thảo. Ảnh: Bảo Thắng.
Ông Nguyễn Quý Dương, Phó Cục trưởng Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, đơn vị chủ trì dự án chia sẻ, Việt Nam hiện có hơn 157.000 ha trồng chuối, sản lượng đạt khoảng 2,3 triệu tấn/năm. Khảo sát của Cục cho thấy chủng TR4 đã xuất hiện ở 6/12 địa phương được lấy mẫu, gồm Tây Ninh, Long An, Lào Cai, Lai Châu, Hà Nội và Hưng Yên.
Bệnh có thể tồn tại trong đất hàng chục năm và lây lan qua nước tưới, đất nhiễm nấm, vật liệu trồng và dụng cụ canh tác. Một khi vườn bị nhiễm, năng suất có thể giảm tới 70-100%, gần như không thể phục hồi.
“Điều nguy hiểm là nấm bệnh không có thuốc đặc trị, mà có thể lan theo dòng nước và phương tiện vận chuyển nông sản. Với đặc điểm sinh thái của Việt Nam, nếu không kiểm soát kịp thời, TR4 có thể lan rộng sang các vùng trồng lớn ở miền Trung và Tây Nam bộ”, ông Dương cảnh báo.
Việt Nam hiện xuất khẩu chuối sang hơn 10 thị trường, trong đó Trung Quốc, Hàn Quốc và Nhật Bản là các thị trường chính. “Không kiểm soát tốt TR4 nghĩa là chúng ta sẽ mất dần lợi thế cạnh tranh trong chuỗi giá trị xuất khẩu chuối. Bởi các thị trường cao cấp như Nhật Bản, Hàn Quốc, EU đều yêu cầu chứng nhận vùng trồng an toàn, truy xuất nguồn gốc và không nhiễm bệnh”, Phó Cục trưởng Nguyễn Quý Dương khẳng định.
Chủ động phòng dịch, đặt nền móng cho ngành chuối phát triển bền vững
Nguồn vốn viện trợ hơn 120.000 USD (khoảng 3,2 tỷ đồng) sẽ do FAO trực tiếp quản lý. Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật chịu trách nhiệm chủ trì và phối hợp thực hiện. Dự án cũng gắn với các đề án quốc gia về quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp (IPHM) và sản xuất thuốc bảo vệ thực vật sinh học đến năm 2030.
Theo ông Dương, FAO đã hỗ trợ Việt Nam triển khai chương trình IPM (quản lý dịch hại tổng hợp) từ năm 1992 và hiện đang mở rộng sang mô hình IPHM - quản lý sức khỏe cây trồng tổng hợp, tích hợp yếu tố sinh học, môi trường và cộng đồng.
“Dự án lần này không chỉ là phản ứng trước dịch bệnh mà còn là cơ hội chuyển đổi sang nông nghiệp sinh thái, giảm phụ thuộc vào hóa chất, bảo vệ sức khỏe đất và con người”, ông phân tích.
Hội thảo thu hút sự tham gia của đông đảo địa phương trực tiếp và trực tuyến. Ảnh: Bảo Thắng.
Dự án tập trung 5 đầu ra chính. Thứ nhất, xây dựng hệ thống giám sát và cảnh báo sớm bệnh TR4, với 300 mẫu được thu thập, phân tích và lập bản đồ phân bố bệnh quốc gia, cùng mạng lưới kỹ thuật viên được đào tạo tại các vùng trồng trọng điểm.
Thứ hai, nâng cao năng lực chẩn đoán bệnh bằng kỹ thuật PCR và LAMP, hình thành nhóm chuyên gia và 20 cán bộ phòng thí nghiệm có khả năng phát hiện sớm, chuẩn đoán chính xác và báo cáo theo quy trình chuẩn quốc tế.
Thứ ba, tuyển chọn 1-2 giống chuối kháng hoặc chống chịu TR4, thông qua đánh giá nguồn gen bản địa và nhập nội, làm cơ sở khoa học cho lai tạo và nhân rộng trong sản xuất.
Thứ tư, xác định tập đoàn vi sinh vật đối kháng với nấm TR4, xây dựng quy trình sàng lọc, đánh giá và ứng dụng trong kiểm soát sinh học, giúp giảm phụ thuộc vào thuốc hóa học.
Thứ năm, phát triển quy trình sản xuất cây giống chuối sạch bệnh bằng nuôi cấy mô, đồng thời ban hành quy trình quản lý bền vững bệnh TR4 phù hợp với điều kiện Việt Nam, giúp địa phương dễ áp dụng và nhân rộng.
Sau khi kết thúc, dự án sẽ bàn giao bộ quy trình quản lý bệnh TR4, danh mục giống kháng bệnh, quy trình nuôi cấy mô sạch bệnh, cùng tập đoàn vi sinh vật đối kháng được kiểm nghiệm để sẵn sàng ứng dụng trong sản xuất. Những kết quả này không chỉ phục vụ công tác bảo vệ thực vật mà còn hướng tới phát triển chuỗi giá trị chuối bền vững, góp phần nâng cao thu nhập cho nông dân và ổn định xuất khẩu
“Đây là lần đầu tiên Việt Nam có dự án điều tra, giám sát và quản lý TR4 theo chuẩn quốc tế, kết hợp đồng thời cả bản đồ dịch tễ, giống kháng và vi sinh vật đối kháng”, ông Dương nhấn mạnh, dự án sẽ tạo tiền đề để các địa phương chủ động ứng phó với dịch bệnh và nâng cao năng lực phòng trừ sinh học cho cán bộ kỹ thuật đồng thời có thể nhân rộng phương pháp kiểm soát dịch hại sinh học sang các cây trồng khác, bảo đảm sinh kế nông dân và an ninh lương thực.
Ông Nguyễn Văn Dũng, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả (phải) phát biểu. Ảnh: Bảo Thắng.
Ông Nguyễn Văn Dũng, Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Rau quả, đơn vị trực tiếp triển khai kỹ thuật, khẳng định, Viện sẽ phối hợp chặt chẽ với Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật, FAO cùng các đơn vị liên quan bảo đảm tiến độ và chất lượng thực hiện từng hợp phần.
“Dự án không chỉ nhằm kiểm soát dịch bệnh trước mắt mà còn đặt nền móng cho ngành chuối Việt Nam phát triển bền vững, chủ động phòng vệ dịch hại bằng khoa học và công nghệ,” ông nói.
Dự án Dự án “Hỗ trợ khẩn cấp để kiểm soát và quản lý bệnh héo vàng lá chuối do nấm Fusarium chủng TR4 gây ra tại Việt Nam” kéo dài từ tháng 9/2025 đến 5/2026, dự án triển khai tại 15 tỉnh, thành phố từ Hà Nội, Hưng Yên, Lào Cai, Lai Châu đến Đồng Nai, Tây Ninh, Cần Thơ và Cà Mau. Mục tiêu là giảm 40% diện tích nhiễm TR4 và xây dựng quy trình quản lý bệnh bền vững, đồng thời xác định 1-2 giống chuối kháng bệnh và ít nhất 1 chủng vi sinh vật đối kháng có hiệu quả.
