Cuộc đối thoại giữa kỹ thuật và thị trường
Một container chôm chôm bị trả lại vì không đáp ứng quy trình xử lý hơi nước nóng. Một lô hàng việt quất chậm thông quan chỉ vì hồ sơ thủ tục chưa đúng định dạng. Những sự cố như vậy không chỉ khiến doanh nghiệp mất đơn hàng, mà còn đặt ra yêu cầu hợp tác cao hơn cho những nhà quản lý.
Và ở tầng 2 của một tòa nhà cũ trên phố Nguyễn Công Hoan, đại diện cơ quan chuyên môn của Việt Nam và Hoa Kỳ đang tìm lời giải.
TS Ngô Xuân Nam (phải): 'Việt Nam chưa bao giờ đứng ngoài lề các cam kết SPS'. Ảnh: SPS Vietnam.
17h, TS Ngô Xuân Nam, Phó giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam vẫn cặm cụi cập nhật từng dòng thông báo về các thay đổi SPS từ gần 200 thành viên WTO. Ngồi kế bên, ông Dean Smith, chuyên gia về nông nghiệp và tăng trưởng kinh tế, Tổ chức Đối tác châu Mỹ (Partners of the Americas) của Hoa Kỳ không khỏi nể phục: “Không lầm, khi chúng tôi gõ cửa Văn phòng đầu tiên khi tới Việt Nam”.
Với Hoa Kỳ, SPS không chỉ là một hàng rào kỹ thuật. Đó là hệ thống “vệ binh” của thị trường, do nhiều cơ quan như FDA, APHIS, NOAA cùng vận hành, nhằm một mục tiêu: bảo vệ sức khỏe người dân. Minh bạch, dựa trên bằng chứng khoa học và không phân biệt đối xử, Hoa Kỳ coi SPS là rào chắn bắt buộc, nhưng cũng là quy tắc chơi công bằng. Và với Việt Nam, nắm được quy tắc ấy là nắm được quyền tiếp cận thị trường.
Giữa bối cảnh, Việt Nam và Hoa Kỳ cùng chung tay tiến tới hợp tác thương mại cân bằng và hài hòa hơn, SPS được xem là chìa khóa, dẫn lối cho doanh nghiệp hai bên tìm kiếm cơ hội, đối tác, cũng như trao đổi hàng hóa. Tiến tới trong tương lai, những sự cố kỹ thuật sẽ không lặp lại, ảnh hưởng tới quan hệ thương mại hai chiều.
Cuộc họp giữa Văn phòng SPS Việt Nam và Tổ chức Đối tác châu Mỹ, vì thế, bắt đầu bằng những câu hỏi thẳng thắn: Việt Nam kiểm soát dư lượng thuốc bảo vệ thực vật ra sao? Ai chịu trách nhiệm cuối cùng trong hồ sơ kỹ thuật? Bao lâu thì cập nhật thông tin vùng trồng?
Ông Ngô Xuân Nam không vòng vo mà nhấn mạnh, Việt Nam chưa bao giờ đứng ngoài lề các cam kết SPS. Kể từ khi gia nhập WTO, Việt Nam đã nghiêm túc thực thi Hiệp định về các biện pháp SPS, đồng thời chủ động nội luật hóa các cam kết SPS trong hàng loạt hiệp định thương mại song phương và đa phương.
Không dừng ở việc tuân thủ, Việt Nam còn từng bước khẳng định vai trò chủ động trong các thể chế khu vực. Văn phòng SPS Việt Nam hiện là đầu mối được Ban Thư ký ASEAN giao chủ trì đàm phán Chương trình SPS trong Hiệp định ASEAN - Canada và trong tiến trình nâng cấp Hiệp định ASEAN - Trung Quốc. Những bước đi này cho thấy, Việt Nam không còn là “người học việc” mà đang dần trở thành một bên thiết lập luật chơi.
Thực tế, Việt Nam 2 lần được WTO đánh giá cao qua các kỳ rà soát chính sách thương mại năm 2013 và 2020, đặc biệt ở các nội dung liên quan tới an toàn thực phẩm và kiểm dịch động, thực vật. Ở tuyến kỹ thuật, ông Nam cho biết Văn phòng SPS Việt Nam đã duy trì cơ chế cảnh báo sớm các biện pháp SPS từ gần 200 thành viên WTO. “Là đầu mối quốc gia, chúng tôi liên tục cập nhật các biện pháp mới của đối tác, từ dự thảo cho tới khi ban hành, đồng thời tổng hợp theo tháng, gửi đến các bộ ngành, hiệp hội, 63 tỉnh thành để người sản xuất và doanh nghiệp nắm được thay đổi, có bước chuẩn bị phù hợp”, ông nói.
Cách làm này, theo ông Nam, không chỉ là tuân thủ cam kết quốc tế, mà còn là một hình thức “giao tiếp sớm” với các thị trường nhập khẩu, tránh cú vấp muộn ở cửa khẩu.
Buổi làm việc diễn ra trong không khí thẳng thắn, cởi mở. Ảnh: SPS Vietnam.
SPS giờ không chỉ là bài toán tiếp cận thị trường. Nó là cách một quốc gia chứng minh mình xứng đáng với sự công nhận, không bằng lời nói, mà bằng năng lực kiểm soát.
Việc minh bạch hóa các quy định SPS, đồng hành cùng doanh nghiệp, đặc biệt là khối nhỏ và vừa, sẽ quyết định sự thành bại trong chiến lược xuất khẩu bền vững. Tuân thủ và đáp ứng các rào cản kỹ thuật không còn là chuyện riêng của từng doanh nghiệp mà trở thành thách thức chung của toàn ngành. “Muốn nấu món ăn ngon cho bếp ăn toàn cầu, phải hiểu khẩu vị từng khách mời”, ông Nam nói. Nhưng để hiểu khẩu vị ấy, doanh nghiệp không thể đơn độc. Họ cần một hệ sinh thái kỹ thuật, nơi mỗi yêu cầu SPS được giải thích bằng ngôn ngữ dễ hiểu, dễ làm.
Nhiều năm làm việc với các cơ quan kiểm dịch nước ngoài, ông Nam nhận thấy một thực tế, các thị trường nhập khẩu không quan tâm đến sản phẩm của riêng một doanh nghiệp. Họ đánh giá năng lực kiểm soát của cả ngành hàng. Một trường hợp vi phạm có thể khiến tần suất kiểm tra tăng lên cho toàn ngành hàng. Vì thế, nếu mỗi địa phương vẫn giao cho doanh nghiệp “tự bơi” với các tiêu chuẩn kỹ thuật, không có cơ chế điều phối quốc gia để giải thích, hướng dẫn và cảnh báo sớm, thì không thể mong một hệ thống SPS bền vững.
“Chúng ta không thể kỳ vọng một cơ sở sản xuất nhỏ ở Đắk Lắk hay An Giang có đủ năng lực dịch văn bản của USDA, hay tự phân tích quy trình xử lý hơi nóng với chôm chôm như Hoa Kỳ yêu cầu”, ông Nam chia sẻ. Điều mà Văn phòng SPS Việt Nam theo đuổi là một hệ sinh thái hỗ trợ kỹ thuật chủ động, nơi doanh nghiệp nhỏ cũng có thể hiểu được điều gì liên quan trực tiếp đến mình.
Hai bên chụp ảnh lưu niệm, cùng cam kết tăng cường hợp tác thời gian tới. Ảnh: SPS Vietnam.
Khi mỗi container mang theo sự minh bạch quốc gia
“Không ai đi xin thị trường bằng văn bản hành chính. Nếu không có năng lực kỹ thuật tương đương, không có sự minh bạch có chủ đích, thì chúng ta sẽ luôn bị động”, ông Nam nói và dẫn chứng, Văn phòng SPS Việt Nam đang triển khai một loạt biện pháp, từ các bản tin SPS nội bộ đến hệ thống phổ biến quy định, rồi các buổi tập huấn kỹ thuật cho cán bộ địa phương. Tất cả đều là cách chủ động để thay đổi từ gốc.
Thành công không đến từ thêm bao nhiêu bản ghi nhớ, mà từ việc kiểm soát mã số vùng trồng, giám sát dư lượng và cập nhật đúng hạn. Ngược lại, ông Nam cũng không ngần ngại chỉ ra rằng nhiều địa phương vẫn làm SPS theo kiểu “mùa vụ”, khi có đoàn kiểm tra mới đi rà soát. Có trường hợp chỉ vì một đơn vị không đăng ký mã số vùng trồng đúng quy trình, cả container bị trả về. “Và lúc đó, doanh nghiệp lại bị coi là nguyên nhân, trong khi lỗi có thể đến từ thiếu điều phối hoặc hỗ trợ kỹ thuật từ cơ sở”, ông Nam thẳng thắn.
Buổi làm việc chiều 4/6 được tổ chức trong không khí cởi mở, xây dựng niềm tin bền vững với đối tác trong việc tăng cường hợp tác về SPS. Hai bên đã có những nền tảng hợp tác nhất định, và nay cần bước sang giai đoạn nâng cấp cao hơn. Khi được hỏi đề xuất, ông Nam không nhắc tới ưu đãi, mà đề nghị cùng thử nghiệm cơ chế công nhận lẫn nhau về một số khâu trong quy trình kiểm dịch, dựa trên kiểm tra thực tế và phân tích rủi ro.
“Muốn được công nhận, phải chứng minh năng lực. Còn nếu cứ đứng ngoài rồi chờ đàm phán, thì không bao giờ hội nhập được sâu với những thị trường như Hoa Kỳ”, ông nói.
Thương mại Việt Nam - Hoa Kỳ được kỳ vọng sẽ có bước tiến mới sau chuyến công tác của Bộ trưởng Đỗ Đức Duy.
Để nông sản Việt Nam vững bước vào thị trường Hoa Kỳ, việc minh bạch hóa và phối hợp chặt chẽ các biện pháp SPS là điều kiện tiên quyết. Không chỉ là rào cản, SPS chính là tấm "hộ chiếu thương mại" giúp nông sản Việt khẳng định vị thế trên thị trường quốc tế.
“Xuất khẩu nông sản giờ không phải là chuyện bán hàng, mà là xuất khẩu năng lực quản lý và sự đáng tin cậy. Và SPS chính là tấm hộ chiếu của niềm tin đó”, ông Nam nói ở cuối buổi họp, sau khi biết Tổ chức Đối tác châu Mỹ đánh giá cao việc tuân thủ của Việt Nam về thực thi các cam kết quốc tế về SPS.
Thành công trong thương mại nông sản không chỉ đến từ những bản ghi nhớ được ký. Nó đến từ những container vượt biên giới mà không gặp rắc rối kỹ thuật, từ những vùng trồng có mã số chuẩn, từ những cán bộ địa phương không “làm SPS theo mùa”. SPS không chỉ là điều kiện để hội nhập, mà còn là năng lực quốc gia trong một thế giới cạnh tranh dựa trên niềm tin và tiêu chuẩn, là thước đo của một nền sản xuất có trách nhiệm. Khi mỗi container nông sản mang theo cả năng lực kiểm soát, lẫn sự minh bạch của quốc gia, thì nó không chỉ là hàng hóa, mà là sự khẳng định vị thế trên bản đồ thương mại toàn cầu.
Ở bên kia bờ Thái Bình Dương, Bộ trưởng Đỗ Đức Duy cùng đoàn công tác đang nỗ lực mở cánh cửa thị trường cho nông sản Việt Nam bằng đối thoại cấp cao, ngoại giao chính sách, thì ở phía bên này, ngay tại Hà Nội, chính các cơ quan kỹ thuật của Hoa Kỳ lại chủ động tìm đến Văn phòng SPS Việt Nam, để cùng mở ra những cơ chế hợp tác chặt chẽ hơn về kỹ thuật.
Ngày mai, một tổ chức nữa của Hoa Kỳ sẽ lại gõ cửa Văn phòng SPS Việt Nam, để cung cấp và chia sẻ thêm thông tin về Chương trình “Lương thực vì Tiến bộ” (Food for Progress), hỗ trợ các quốc gia đang phát triển và các nền kinh tế mới nổi hiện đại hóa và tăng cường lĩnh vực nông nghiệp. Những người làm nông nghiệp có quyền tin, nếu kỹ thuật gặp được chính sách, và khi mỗi yêu cầu khắt khe được đối xử bằng sự chủ động và tôn trọng lẫn nhau, thì thương mại nông sản Việt Nam - Hoa Kỳ không còn là hành trình xin - cho, mà là quá trình cùng xây nên một “sân chơi công bằng”, nơi tiêu chuẩn không phải rào cản, mà là điểm bắt đầu của niềm tin.
