Di sản văn hóa quốc gia độc đáo

Bên tách trà nóng, Nghệ nhân Lò Đình Ước cho biết: Lễ hội Lăm chá Kin chiêng Boọc Mạy ở bản Roộc Răm trước kia do dòng họ Hà (là dòng dõi nhà Mo từ Mường Khoòng, Bá Thước di cư tới) chủ trì. Dòng họ Lò (Lô) thường được chọn làm Bào chớ, Sao chớ (những người được chọn để phục vụ thầy Mo). Sau này dòng họ Hà không tìm được người có đủ khả năng để truyền nghề “Mo” nữa nên họ Hà quyết định truyền nghề Mo cho dòng họ Lò. Cũng từ đó, việc tiến hành Lăm chá Kin chiêng Boọc Mạy trong bản, trong mường do dòng họ Lò đảm nhiệm. Hiện nay, ông Lò Đình Ước là đời thứ 9 của nhà Mo đứng ra chủ trì giúp dân làng tổ chức làm Lăm chá Kin chiêng Boọc Mạy.

Lễ hội diễn ra với mục đích là tạ ơn thần linh, mở hội ăn mừng sau một năm lao động để cầu cho dân làng bình an, mạnh khỏe, tiếp tục làm nương rẫy tốt với các tiết mục tế lễ thần linh gồm: Mường Trời, thổ địa, thần núi, thần rừng, Thành hoàng. Làm Lễ cơm mới, Lễ cầu may, cầu mát, giải hạn, cầu lành cho dân. Tổ chức chơi “bói hoa”, diễn tả một số trò chơi dân gian mô phỏng việc lao động sản xuất, sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của người xưa, trong xã hội Thái cổ truyền.

Ông Lò Đình Ước, ông kể: Làng Roộc Răm có ba dân tộc cùng chung sống là người Kinh, người Mường và người Thái, trong đó người Thái chiếm số lượng nhiều nhất. Trước kia dân làng tổ chức vào dịp tháng Giêng, tháng Hai, theo chu kỳ cứ ba năm làm “đại”, hàng năm làm “tiểu”. Năm làm “tiểu” diễn ra ở phạm vi các gia đình, còn những năm dân làng tổ chức làm “đại” thì tục lệ này được diễn ra tại Đền Cấm - nơi làng thờ Thành hoàng - ông Trần Công Bát. Để tiến hành làm Lăm chá Kin chiêng Boọc Mạy, đồng bào Thái ở Roộc Răm phải tiến hành làm lễ “Tem phạ” (lễ hết sấm nộp tang Trời), được bắt đầu từ tháng 9 (Âm lịch), mọi nhà đều phải treo các dải chỉ xanh đỏ trong 3 ngày.

Cây bông được xem là “linh hồn” của lễ tục, tượng trưng cho cuộc sống sinh sôi, trù phú của bản mường, sự bảo tồn nòi giống của tự nhiên. Ông Ước cho biết: Tùy thuộc vào thế hệ nhà Mo mà cây bông được làm 3, 5, 7, 9 tầng. Hiện nay, cây bông trong Lễ hội Kin Chiêng Boọc Mạy làng Roộc Răm được làm 9 tầng (tương xứng với đời Mo thứ 9), mỗi tầng có hàng trăm nhánh. Cây bông ở đây khác với các địa phương khác là thân cây bông được làm bằng tre hoặc luồng, với hàng ngàn bông hoa đủ loại màu sắc xanh, đỏ, tím, vàng. Hoa được gọt, tiện từ thân cây trong rừng như cây sao, trám, chôm… Cùng với những bông hoa là các hình chim, thú, dụng cụ lao động sản xuất được đan bằng nứa cũng treo lên cây bông…

Dân làng tổ chức vũ hội như múa cây Bông, đánh cồng chiêng, khua luống, nhảy sạp và một số trò diễn khác như: trò diễn như: Đánh mảng, nhảy sạp, ném còn, hát múa dưới cây bông, đánh trống âm để đuổi ma tà, gà đẻ trứng, trò trâu trời xuống mường dưới đi cày ruộng... Những trò diễn này gắn liền với đời sống sinh hoạt của người dân nên có sức sống lâu bền và trở thành tâm thức dân gian trong đời sống của nhiều thế hệ người Thái. Việc tổ chức tục lệ này không chỉ có ý nghĩa quan trọng về tính kết nối cộng đồng, trên tinh thần đoàn kết để tạo nên sức mạnh chiến thắng thiên tai, địch họa mà còn có ý nghĩa giáo dục và tinh thần nhân văn cao cả.

Thông qua tục lệ này, toàn bộ đời sống bản mường cổ truyền được tái hiện lại, bao gồm văn hóa sản xuất (các hoạt động kinh tế), văn hóa ứng xử tín ngưỡng (phong tục tập quán, quan hệ ứng xử), văn hóa nhận thức (kho tàng tri thức dân gian – Tolklore), về tự nhiên, xã hội, con người.

Bảo vệ các loài vật, cây cối…là bảo vệ môi trường

Cũng theo Nghệ nhân Lò Đình Ước, việc người Thái khi làm lễ tục này rất coi trọng các loài muông thú, vật nuôi, cây cối là chung tay bảo vệ môi trường. Trong những câu ví cửa miệng họ đều ví với các loài vật: Lời nói vui như chim toen khoẻn hót, giọng nói ngọt như mật con ong tháng ba… Bởi, tất cả chúng đều gắn bó với đời sống đồng bào và chúng đều có linh hồn: “Hết năm cũ lại sang năm mới cứ vào tháng Giêng, Hai, làng đến kỳ mở hội, cây Bông mường lại được dựng lên, các thần linh của mường Trời, các thần linh thổ địa, các thần núi thần sông lại trở về hiện linh vào cây Bông của mường, có đủ linh hồn chim muông thú.”

Việc bắt lợn, bắt gà để làm thịt sắm mâm cơm lễ thần cũng được tiến hành theo nghi lễ. Người lương gian bảo rằng: Về đây tao làm chuồng cho mày ở, nấu cám cho mày ăn, nay đến ngày có công có việc, phải bắt mày để làm thịt làm lễ Lam chá lấy thịt mày làm lễ Kin chiêng. Lời người nói như vậy, mày đừng oán giận, người lấy cám ra cho mày ăn bữa cuối, trai làng vào cầm chân sau mày đừng đá, cầm chân trước mày chịu ngã, trói mày như trói dê, thật chặt đem mày cắt tiết, làm thịt, lấy thịt mày làm bữa, hồn mày về trời đứng oán nhé.”

Những bài cúng tiếng Thái cũng không quên nhắc đến các loài muông thú: Đi xuống đến nương rẫy nhà Trời vào chọi chim khiếu, đi đến nương nhà Trời vào chọi chim cu, chim sáo, nơi này có ma quấn quýt bên nhau. Xuống đến rừng núi mường trời chim quạ đậu, ma mường trời chặt cây đánh dấu mường. Voi cùng ngựa ra đi nhanh xuống đến đất mường dưới lương gian… Có cả ve sầu con vui nhất, chim quạ con kêu quạ, có con chim phượng hoàng ăn quả cây đa, chim quả canh ăn quả cây si…

Cần chung tay bảo vệ di sản…

Ông Lê Văn Luân, Phó Chủ tịch UBND xã Xuân Phúc chia sẻ: Lễ tục Kin Chiêng Boọc Mạy được chính quyền địa phương hết sức quan tâm tạo điều kiện để bảo tồn và phát huy các giá trị. Đây là một sinh hoạt văn hóa dân gian được cộng đồng người Thái sáng tạo ra từ lâu đời, nó được các thế hệ người Thái nuôi dưỡng, bảo tồn và phát triển trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc, đến nay nó đã trở thành một hình thức sinh hoạt văn hóa không thể thiếu trong đời sống và khá hoàn chỉnh về nghệ thuật trình diễn.

Để giữ gìn và phát huy giá trị của Kin chiêng Bọoc Mạy một cách đủ đầy cho đến ngày hôm nay là sự nỗ lực không ngừng của bà con nhân dân cũng như chính quyền địa phương. Chúng tôi luôn ý thức cao về nhiệm vụ trong bảo tồn, phát huy, khích lệ cộng đồng cùng chung tay gìn giữ.

Trăn trở của Nghệ nhân Lò Đình Ước là muốn truyền dạy di sản này cho nhiều người trong cộng đồng, nhất là cho lớp trẻ để di sản có sức sống lâu bền, không bị mai một. Bản thân ông cũng đã truyền dạy cho con trai cả để nối nghiệp Mo thay bố. Dù tuổi đã cao, sức khoẻ hạn chế; những thao tác, bài cúng trong buổi lễ không đơn giản nhưng ông vẫn nhiệt tình truyền dạy tại nhà cho bà con trong bản, ngoài huyện nếu ai có nhu cầu, với mong muốn gìn giữ và phát huy di sản văn hoá phi vật thể của dân tộc.