'Cây hạnh phúc' ở Xuân Ái

Cây quế trăm năm bám đất

Chúng tôi đến vùng đất Viễn Sơn thuộc huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái cũ (nay thuộc xã Xuân Ái, tỉnh Lào Cai) khi cái nắng hanh hao của mùa thu đã nhuộm vàng những triền núi. Con đường vốn đã nhỏ hẹp nay càng trở nên gian nan sau những đợt mưa lũ do hoàn lưu bão số 10 và 11 mới quét qua.

Sau hơn một giờ đánh vật với con đường chỉ hơn 10 cây số từ khu vực trung tâm xã Xuân Ái để vào vùng đất Viễn Sơn, chúng tôi đến nơi khi mặt trời đã đứng bóng. Nắng trưa khá gay gắt nhưng không khí lại vô cùng mát mẻ, dễ chịu. Cây quế phủ kín từ đỉnh núi cao tít tắp xuống tận thung lũng sâu, bạt ngàn một màu xanh thẫm, trù phú.

Đang vào giữa vụ thu hoạch quế nên không khí lao động tấp nập. Trước sân những ngôi nhà của người Dao, những mẻ vỏ quế tươi vừa được bóc về đang được hong phơi. Một mùi thơm nồng nàn, cay ấm đặc trưng của tinh dầu quế lan tỏa, bao trùm cả vùng núi yên ả.

Chúng tôi tìm gặp ông Lý Văn Kim - một hộ trồng quế lâu năm ở thôn Tháp Cái. Nhấp chén trà đặc, ông Kim chậm rãi kể về những ngày đầu gian khó: “Tôi hạ sơn xuống đây vào năm 1964. Ngày đó Viễn Sơn này hoang sơ lắm, chỉ toàn rừng núi rậm rạp. Đường sá làm gì có, chỉ có đường mòn, phải luồn rừng, chui bụi mà đi”.

Cuộc sống của những lớp cư dân đầu tiên như ông Kim là cuộc chống chọi với cái đói, cái nghèo. Ông nhớ lại: “Xuống đây chủ yếu ăn sắn, ăn ngô. Thời điểm đói kém còn phải ăn cả củ nâu, củ mài đào trong rừng. Quán xá không có, chợ búa cũng không. Muốn đi chợ phải cuốc bộ hơn 20 cây số ra tận chợ trung tâm ở Mậu A. Khu vực này gần như biệt lập với bên ngoài bởi đường đến đây là đường cụt".

Ông Kim sau khi rời quân ngũ về quê năm 1981 bắt đầu trồng quế. Ông kể: “Từ năm 1982 - 1992, nhà tôi trồng nhiều quế lắm. Những cây quế trồng thời đó bây giờ to bằng cột nhà, bằng cái vành quạt rồi, một người lớn ôm không xuể. Hiện tôi vẫn còn giữ một số cây để thu hạt giống".

Ông Kim cho biết 20 năm trở lại đây, đời sống người dân mới bắt đầu khấm khá. 95% hộ dân trong thôn đã thoát nghèo. Cả xã Viễn Sơn chủ yếu sống bằng cây quế, không có cây gì khác thay thế được.

Ông Kim có 8 người con, 6 trai, 2 gái. Khi các con lớn, ông bóc quế thu hoạch rồi chia đất cho họ tự trồng, tự lập nghiệp. Con trai được chia nhiều hơn con gái, mỗi người một mảnh, một chòm. Khi con gái đi lấy chồng, ông cũng cho một đồi quế nhỏ làm của hồi môn. Cứ thế, đời cha trồng, đời con lại trồng, cây quế bám rễ vào đời sống người Dao ở đây.

"Bảo chứng vàng” của cây quế

Ông Lý Tiến Thành, Bí thư Chi bộ thôn Tháp Cái chia sẻ: “Nói về cây quế phải nhắc đến ông tổ Bàn Phú Sáu. Ông là người đầu tiên hạ sơn xuống vùng đất Tháp Cái này. Các cụ kể lại, cách đây hơn 100 năm, khi lên rừng, ông thấy một loại cây rất tươi tốt, hái lá ăn thử thấy cay cay, thơm thơm, ông bèn nhổ cây con về trồng. Cây quế Viễn Sơn phát triển từ đó. Chúng tôi là thế hệ thứ 5, thứ 6 sau đời ông Bàn Phú Sáu, bây giờ dân làng Tháp Cái thờ ông tại đình làng, xem ông là ông tổ của nghề trồng quế”.

Từ những cây quế đầu tiên của ông Sáu, Viễn Sơn hôm nay đã trở thành “thủ phủ” quế với diện tích bạt ngàn. Riêng thôn Tháp Cái với 215 hộ dân đã có tới gần 1.400 ha quế.

Theo ông Bàn Phúc Hín, nguyên Chủ tịch xã Viễn Sơn, điều làm nên danh tiếng của quế Viễn Sơn không chỉ là diện tích mà là chất lượng. Cùng một cây quế nhưng trồng ở đây hàm lượng tinh dầu cao hơn hẳn. Đó là nhờ yếu tố khí hậu và thổ nhưỡng đặc thù. Vì vậy giá trị quế Viễn Sơn luôn cao hơn các nơi khác.

Chính nhờ chất lượng vượt trội, năm 2017, quế Viễn Sơn cùng 6 xã khác của huyện Văn Yên (cũ) đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý “quế Văn Yên”. Đây là "bảo chứng vàng” cho thương hiệu quế nơi đây.

Những năm gần đây, được sự hướng dẫn của các công ty và cơ quan chuyên môn, người dân đang chuyển mạnh sang sản xuất quế hữu cơ. Quy trình rất nghiêm ngặt, đầu tiên phải chọn giống tốt, đảm bảo chất lượng tinh dầu. Khi chuẩn bị đất tuyệt đối không dùng thuốc bảo vệ thực vật, thuốc trừ cỏ, chỉ cào xới thủ công. Nếu cây có sâu bệnh cũng chỉ dùng tay bắt hoặc bẻ lá sâu đi chứ không phun thuốc.

Ông Lý Tiến Thành, Bí thư Chi bộ Tháp Cái cho biết: “Ngày xưa các cụ trồng 100% hữu cơ vì không có thuốc bảo vệ thực vật, thuốc trừ cỏ hay phân bón hóa học. Có một giai đoạn khoảng từ sau những năm 2000, người dân dùng thuốc trừ cỏ khá phổ biến. Sau khi được tuyên truyền, vận động, bây giờ 95% đã quay lại làm quế hữu cơ. Bà con chỉ phát cỏ, cỏ ngã xuống tự hoai mục thành phân bón tự nhiên cho quế, không dùng một hạt phân bón hóa học nào”.

Phấn đấu có 4.000 ha quế hữu cơ

Cây quế đã thực sự trở thành “cây vàng” trên đất Viễn Sơn, người dân gọi đây là “cây hạnh phúc”, “cây xóa đói giảm nghèo”. Ông Lý Tiến Thành làm một phép tính đơn giản: Chu kỳ quế bây giờ rút ngắn còn 10 - 15 năm. Đến năm thứ 7 đã có thể bóc tỉa. Nếu thu hoạch trắng 1 ha có thể thu về từ 500 - 700 triệu đồng, tùy tuổi cây.

Với 1.400 ha quế, Tháp Cái đang giàu lên nhanh chóng. Thu nhập bình quân đầu người năm 2024 đạt 54 triệu đồng, phấn đấu năm nay tăng lên 60 triệu đồng. Số hộ nghèo chỉ còn 12 hộ (chủ yếu là người già neo đơn, bệnh tật), 97% nhà ở của người dân trong thôn là nhà kiên cố.

“Khoảng 40% hộ dân ở Viễn Sơn có thu nhập tiền tỷ từ quế. Một hộ có 2 ha quế 10 năm tuổi đã có 1 tỷ rồi, trong khi ở đây hộ có 5 - 10 ha là bình thường. Tính ra có khoảng 300 hộ có trên 10 ha quế, tài sản hàng chục tỷ đồng không hiếm”, ông Thành nhẩm tính.

Ông Lưu Trung Kiên, Bí thư Đảng ủy xã Xuân Ái cho biết, xã mới được hình thành sau khi sáp nhập 5 xã (Đại Phác, Yên Phú, Yên Hợp, Viễn Sơn và Xuân Ái). Xã có tổng diện tích tự nhiên gần 124 km2, dân số gần 25.000 người. Đây là vùng quế trọng điểm của huyện Văn Yên trước đây với tổng diện tích hơn 6.000 ha, trong đó đã có 2.000 ha đạt chuẩn quế hữu cơ.

Giai đoạn tới, xã Xuân Ái tiếp tục quy hoạch, phát triển vùng nguyên liệu quế, trong đó chú trọng tăng diện tích quế hữu cơ, phấn đấu đưa diện tích quế hữu cơ đạt trên 4.000 ha. Trên 50% sản lượng quế của xã được chế biến và xuất khẩu đến những thị trường chất lượng cao như Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, EU.

Với truyền thống hàng trăm năm bám đất, bám rừng cùng tư duy sản xuất hữu cơ đang bén rễ sâu rộng, vùng quế Xuân Ái chắc chắn sẽ còn vươn xa để góp phần đưa hương quế Việt Nam đến với toàn thế giới và viết tiếp câu chuyện về sự giàu có từ rừng xanh.