Theo Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, từ ngày 11/9 - 11/10, liên tiếp 3 cơn bão đã ảnh hưởng trực tiếp đến đất liền Việt Nam, gây mưa lớn cực đoan, dông lốc nguy hiểm cùng lũ lớn lịch sử trên nhiều con sông ở miền Bắc. Đến hôm nay (12/10), lũ các sông ở ngoại thành Hà Nội – vùng cuối hạ lưu của đợt lũ lần này mới chính thức xuống dưới báo động 3.
Bão chồng bão hoành hành
Trong khoảng thời gian đầu, miền Bắc xuất hiện mưa diện rộng nhưng đều chưa phải là mưa lớn, do ảnh hưởng của bão số 8 (Mitag). Bão số 9 (siêu bão Ragasa) xuất hiện trên Biển Đông những ngày cuối tháng 9. Lần đầu tiên trong lịch sử dự báo, Việt Nam xác định cấp gió bão đạt cấp 17, giật trên cấp 17, là cấp cuối cùng của thang đo gió bão Beaufort. Siêu bão Ragasa trở thành siêu bão mạnh nhất từng ghi nhận trên Biển Đông. Dù suy yếu trước khi vào bờ tỉnh Quảng Ninh, nó cho thấy nguy cơ thực sự của các siêu bão trong bối cảnh biến đổi khí hậu.
Đặc biệt, ngay sau bão số 9, bão số 10 (Bualoi) đổ bộ trực tiếp vào khu vực tỉnh Hà Tĩnh - bắc Quảng Trị với cường độ gió cấp 10-12, giật cấp 14. Bão đi nhanh gấp đôi tốc độ trung bình của các cơn bão bình thường, thời gian lưu bão kéo dài hiếm gặp trên đất liền. Hoàn lưu gió bão mạnh từ cấp 6 trở lên trải dài 11/21 tỉnh ven biển, trong đó, khu vực có gió mạnh từ cấp 8 trải dài suốt từ Ninh Bình đến Quảng Trị.
Gần 43.000 nhà dân Hà Tĩnh bị hư hỏng nặng sau bão số 10 (bão Bualoi). Ảnh: Thanh Nga.
Khu vực nam Hà Tĩnh - bắc Quảng Trị là vùng tâm bão ảnh hưởng cũng là vùng gió mạnh nhất, phổ biến cấp 10-11, giật cấp 13-14. Đặc biệt, dù ở cách xa tâm bão đến hàng trăm km nhưng từ rạng sáng đến trưa ngày 29/9, tại một số tỉnh Bắc Bộ đã ghi nhận hiện tượng dông lốc xoáy, vòi rồng gây thiệt hại lớn về người và tài sản. Bão và hoàn lưu sau bão đã trút lượng mưa khổng lồ xuống Bắc Bộ và các tỉnh từ Thanh Hóa trở vào đến TP.Huế.
Từ ngày 25/9 - 1/10, tổng lượng mưa ở Bắc Bộ phổ biến từ 100-250mm, đặc biệt khu vực phía nam Sơn La, Hòa Bình, Lào Cai, Yên Bái và Hà Nội có tổng lượng mưa từ 250-400 mm, có nơi cao hơn.
Riêng ngày 30/9, Hà Nội mưa rất to. Mưa trong 1 ngày tại trạm Láng là 296 mm; Hà Đông 261 mm, trạm thủy văn Hà Nội 202 mm, Thượng Cát 155 mm.
Không chỉ miền Bắc, khu vực từ Thanh Hóa đến Huế cũng trải qua ba đợt mưa lớn liên tiếp, trong đó đợt 26/9 - 1/10 do ảnh hưởng bão số 10 gây mưa phổ biến 300-450mm, riêng Thanh Hóa - Nghệ An - Huế đạt tới 550-600mm.
Mưa lớn làm xuất hiện lũ lớn trên nhiều sông ở Bắc Bộ và Trung Bộ, hầu hết đã vượt mức báo động 3 như trên sông Kiến Giang (Quảng Trị), sông Thao (Lào Cai), sông Hoàng Long (Ninh Bình), sông Bưởi, sông Mã, sông Chu (Thanh Hóa), sông Cả (Nghệ An), Ngàn Phố (Hà Tĩnh), gây ngập lụt diện rộng. Cùng với đó, nhiều trận sạt lở và lũ quét đã xảy ra tại vùng núi, thượng lưu các sông.
Lũ nhiều sông vượt mức lịch sử, gây ngập lụt trên diện rộng tại nhiều địa phương chỉ trong 1 tháng qua. Ảnh: Trung Nguyên.
Chưa kịp hồi sau đợt thiên tai nguy hiểm này, các tỉnh phía Bắc tiếp tục chịu ảnh hưởng từ bão số 11 (Matmo). Sáng 6/10, bão đổ bộ đất liền Quảng Tây (Trung Quốc) và suy yếu thành một vùng áp thấp trên khu vực biên giới Lạng Sơn (Việt Nam) và Trung Quốc. Dù vậy, hoàn lưu sau bão vẫn gây mưa từ ngày 6-8/10 tại các tỉnh Đông Bắc và khu vực đồng bằng Bắc Bộ, đặc biệt là Hà Nội, Thái Nguyên, Tuyên Quang - những nơi hứng mưa to đến rất to.
Ngày 7/10 trở thành “điểm nóng” khi nhiều trạm khí tượng ghi nhận lượng mưa vượt kỷ lục trong nhiều thập kỷ. Ở Thái Nguyên, lượng mưa 491mm chỉ trong 24 giờ đã vượt xa kỷ lục cũ lập năm 1978 (201mm). Bắc Giang và Bắc Ninh cũng ghi nhận trên 360mm, cao hơn gấp 3 lần giá trị lịch sử cùng kỳ. Những con số này không chỉ phá vỡ các mốc quan trắc mà còn cho thấy xu thế thời tiết cực đoan ngày càng rõ rệt.
7 mốc lũ lịch sử trong vòng 3 ngày
Do mưa rất lớn, từ ngày 6-11/10, lũ trên các sông tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Bắc Ninh lên rất nhanh và dồn xuống đồng bằng. Nguyên nhân quan trọng là do nền mực nước lũ trên các sông vẫn ở mức cao sau đợt bão số 10 cách đó chưa đầy một tuần, kết hợp với mưa lớn dồn do hoàn lưu bão số 11.
Trong đợt lũ này lũ đặc biệt lớn, lũ lịch sử đã xảy ra trên sông Trung (Lạng Sơn), sông Bằng Giang (Cao Bằng), sông Cầu (Thái Nguyên, Bắc Ninh) và sông Thương (Bắc Ninh). Theo diễn biến lũ, liên tiếp trong 3 ngày (7-9/9), 7 trạm quan trắc trên sông Bằng, sông Trung, sông Thương, sông Cầu ghi nhận mực nước lũ thiết lập mức đỉnh mới, vượt qua cả các trận lũ lịch sử gây thiệt hại nặng nề vào các năm 1971, 1986, 2008 và 2024. Đáng chú ý, đỉnh lũ năm nay còn cao hơn đỉnh lũ lịch sử trước đây 1m, cá biệt có trạm Hữu Lũng trên sông Thương (Lạng Sơn) vượt tới 1,77m.
Đỉnh lũ trên sông Bằng, sông Trung, sông Thương, sông Cầu từ ngày 7-9/10. Nguồn: NCHMF.
Theo ông Hoàng Văn Đại, Phó Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, lũ đặc biệt lớn, lũ lịch sử đã gây ra ngập lụt diện rộng tại Lạng Sơn, Cao Bằng, Thái Nguyên, Bắc Ninh và ngập lụt cục bộ tại ven sông Cà Lồ (1 nhánh đổ vào sông Cầu).
Quá trình truyền lũ từ thượng lưu về hạ lưu chậm, thời gian duy trì đỉnh lũ lâu và tiêu thoát lũ chậm gây ra tình trạng ngập lụt kéo dài đến tận hôm nay (12/10) chưa chấm dứt. Cụ thể, khi thời điểm mưa lớn trên lưu vực đã kết thúc nhưng 10 giờ sau, đỉnh lũ trên sông Cầu tại Gia Bảy mới xuất hiện. Thời gian xuất hiện đỉnh lũ tại trạm Chã (cách trạm Gia Bảy 52 km về phía hạ lưu) trễ hơn 42 giờ và trạm Phúc Lộc Phương (cách trạm Chã 25km về phía hạ lưu) chậm hơn 50 giờ.
Biến đổi khí hậu làm gia tăng tính bất ổn của hệ thống khí hậu
Theo ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo khí tượng thủy văn quốc gia, biến đổi khí hậu đang khiến hệ thống khí hậu toàn cầu trở nên bất ổn định hơn bao giờ hết, làm gia tăng tần suất và cường độ của các hiện tượng thời tiết cực đoan. Trước đây, thiên tai ở nước ta thường tuân theo quy luật rõ ràng, tập trung trong khoảng từ tháng 6 đến tháng 11. Hoạt động của bão thường có sự phân bố tương đối ổn định: đầu mùa bão chủ yếu ảnh hưởng đến khu vực Bắc Bộ, giữa mùa tập trung vào Bắc Trung Bộ, còn giai đoạn tháng 9–11 là cao điểm bão đổ bộ vào Trung Trung Bộ và Nam Trung Bộ.
Tuy nhiên, năm nay, dù đã sang tháng 9–10, các cơn bão và áp thấp nhiệt đới lại chủ yếu tác động vào khu vực từ Hà Tĩnh trở ra miền Bắc, cho thấy sự lệch pha rõ rệt so với quy luật thông thường. Các nghiên cứu gần đây cũng chỉ ra rằng, điều kiện hoàn lưu quy mô lớn trên khu vực Thái Bình Dương đang có nhiều yếu tố bất ổn, kết hợp với dải hội tụ nhiệt đới hoạt động mạnh hơn, tạo ra nhiều xoáy thuận nhiệt đới và dễ phát triển thành áp thấp nhiệt đới/bão. Dẫn chứng dễ thấy là số lượng bão/áp thấp nhiệt đới tại Biển Đông từ đầu năm đến nay cao hơn hản trung bình nhiều năm.
Cần lưu ý, giai đoạn tháng 10-11 bước vào cao điểm mùa mưa bão ở khu vực miền Trung. Các tỉnh từ Hà Tĩnh đến Lâm Đồng được nhận định có khả năng chịu tác động của áp thấp nhiệt đới và bão trong thời gian tới. Từ Hà Tĩnh đến Quảng Ngãi cũng có khả năng xảy ra một số đợt mưa lớn kéo dài. Các khu vực khác trên cả nước duy trì nhiều ngày có mưa rào và dông, cục bộ có nơi mưa vừa, mưa to. Không khí lạnh đầu mùa xuất hiện, kết hợp với bão, áp thấp nhiệt đới, gió mùa Tây Nam sẽ gây gió mạnh, sóng lớn trên biển, ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động của tàu thuyền.
Trong bối cảnh khí hậu ngày càng diễn biến phức tạp, các hiện tượng nguy hiểm như mưa lớn trong thời gian ngắn, lũ quét, sạt lở đất… xuất hiện dày hơn, việc cập nhật thường xuyên thông tin dự báo, cảnh báo ngắn hạn (1–3 ngày) là hết sức cần thiết. Điều này giúp các địa phương chủ động điều chỉnh kế hoạch sản xuất, phương án vận hành hồ chứa, ứng phó thiên tai, bảo đảm an toàn công trình và vùng hạ du, đồng thời giảm thiểu thiệt hại cho đời sống dân sinh.
