Điểm đáng chú ý trong Dự thảo Nghị định về phân loại đơn vị hành chính do Bộ Nội vụ biên soạn, đang xin thẩm định, là hệ thống tiêu chí đã điều chỉnh căn bản. Dân số và diện tích vẫn giữ vai trò quan trọng nhưng không còn chiếm tỷ trọng áp đảo như trước.
Nếu như Nghị quyết số 1211/2016/UBTVQH13 để 2 yếu tố này quyết định hơn một nửa tổng điểm, thì dự thảo mới phân bổ lại, còn khoảng 50/100 điểm. 40 điểm được dành cho nhóm tiêu chí phản ánh điều kiện phát triển kinh tế - xã hội, còn 10 điểm cho các yếu tố đặc thù.
Quần thể danh thắng Tràng An nằm chủ yếu trên địa bàn 3 phường Tây Hoa Lư, Nam Hoa Lư và Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình. Ảnh: Dương Trí.
Cách tiếp cận này mở ra cơ hội cho những địa phương nhỏ nhưng năng động, chú trọng cải cách, chuyển đổi số, nâng cao chất lượng phục vụ người dân. Một xã miền núi ít dân nhưng quản trị hiệu quả, chính quyền vận hành số hóa, hoặc một phường có di sản văn hóa được UNESCO ghi danh vẫn có thể đạt số điểm cao, đủ điều kiện xếp loại I.
Đây là thay đổi quan trọng, khắc phục hạn chế trước đây, khi nhiều đơn vị đất rộng, người đông gần như mặc định xếp cao, còn những nơi nhỏ nhưng cải cách mạnh lại khó cải thiện vị trí.
Cụ thể, địa phương có di tích quốc gia đặc biệt hoặc di sản UNESCO sẽ được cộng bốn điểm. Các xã, phường có tỷ lệ hồ sơ thủ tục hành chính được xử lý trực tuyến toàn trình, tỷ lệ văn bản được ký số và gửi đi trên môi trường mạng cao cũng được cộng điểm.
Bên cạnh đó, còn các tiêu chí phản ánh mức sống và điều kiện hạ tầng xã hội như tỷ lệ hộ gia đình kết nối Internet, tỷ lệ dân số sử dụng nước sạch, tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội, thu nhập bình quân đầu người.
Những tiêu chí này cho thấy việc phân loại đơn vị hành chính sẽ không chỉ dựa vào độ lớn của địa bàn mà còn gắn chặt với chất lượng quản trị, năng lực số hóa và bản sắc văn hóa. Đây cũng là bước cụ thể hóa chủ trương của Trung ương về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, đồng thời khuyến khích các địa phương gìn giữ, phát huy giá trị di sản.
Một điểm mới khác được dư luận quan tâm là quy định về rà soát định kỳ. Thay vì giữ nguyên như trước đây, dự thảo đề xuất 5 năm phải tổ chức phân loại lại. Điều này có nghĩa, một xã loại I nếu chậm cải cách, không duy trì được kết quả sẽ có thể tụt hạng. Ngược lại, một đơn vị loại II hay III hoàn toàn có thể thăng hạng nếu nỗ lực đổi mới.
Tuy nhiên, bản tổng hợp ý kiến góp ý của các bộ, ngành và địa phương cho thấy còn nhiều vấn đề cần cân nhắc. Theo tính toán sơ bộ dựa trên số liệu năm 2024, cả nước hiện có khoảng 470 xã đạt loại I, trong khi gần 1.800 xã thuộc loại II và hơn 340 xã loại III. Với phường, chỉ có 5 đơn vị được xếp loại I, còn lại phần lớn ở mức trung bình hoặc thấp.
Một số tỉnh như Hà Tĩnh cho rằng, tiêu chí dân số và diện tích đặt ra trong dự thảo còn khá cao so với thực tế, dẫn đến nguy cơ nhiều xã, phường bị xếp loại thấp, trong khi sau sáp nhập, công việc quản lý ngày càng nặng nề. Các tỉnh miền núi, hải đảo đề nghị điều chỉnh chuẩn tối thiểu cho phù hợp hơn với đặc thù vùng.
Bộ Nội vụ đã tiếp thu một số đề nghị, đồng thời khẳng định việc giữ nguyên cơ cấu tiêu chí là cần thiết, bảo đảm sự phân hóa rõ ràng, phản ánh đúng năng lực và điều kiện phát triển của từng địa phương. Điểm khác biệt nằm ở chỗ, ngoài các yếu tố truyền thống, những tiêu chí về kinh tế, xã hội và chuyển đổi số sẽ tạo ra nhiều cánh cửa mới để các xã, phường bứt phá, vươn lên thứ hạng cao.
Theo dự thảo, kết quả phân loại đơn vị hành chính sẽ là căn cứ quan trọng để hoạch định chính sách phát triển kinh tế - xã hội, thu hút đầu tư, nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân. Đây cũng là cơ sở để bố trí biên chế, xây dựng chế độ, phụ cấp, chính sách cho cán bộ, công chức địa phương.
Một xã loại I có thể được ưu tiên nguồn lực nhiều hơn, ngược lại đơn vị loại II, III sẽ phải tuân thủ nghiêm ngặt các ràng buộc về tổ chức bộ máy.
