Giải pháp công trình đủ tầm
Ông Lê Tường Minh, Phó Giám đốc Chi nhánh ĐBSCL Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi miền Nam cho biết, những năm gần đây ĐBSCL liên tiếp đối mặt với các loại hình thiên tai có cường độ ngày càng khốc liệt và diễn biến khó dự báo.
Hạn hán, xâm nhập mặn không còn xuất hiện theo quy luật quen thuộc mà đến sớm hơn, sâu hơn và kéo dài hơn. Triều cường dâng cao kết hợp mưa lớn gây ngập úng cục bộ ở nhiều khu vực đô thị và vùng sản xuất. Trong khi đó, tình trạng sạt lở bờ sông, bờ biển diễn ra trên diện rộng, đe dọa trực tiếp đến hạ tầng, nhà cửa và sinh kế của người dân.
Hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé phát huy vai trò điều tiết liên tỉnh, giúp kiểm soát nguồn nước, bảo vệ an toàn cho vùng sản xuất nông nghiệp trọng điểm. Ảnh: Trung Chánh.
Khu vực Tây sông Hậu là nơi chịu tác động rõ nét nhất của các biến động này. Đây là vùng có cấu trúc sinh thái đa dạng, đan xen giữa các tiểu vùng ngọt, ngọt - lợ và lợ - mặn, với nhiều mô hình sản xuất đặc thù như lúa, cây ăn trái, tôm - lúa và nuôi trồng thủy sản chuyên canh.
Trước đây, khi chưa có công trình điều tiết quy mô lớn Cái Lớn - Cái Bé, mỗi mùa khô đến, các địa phương buộc phải đắp hàng trăm đập tạm để ngăn mặn, giữ ngọt. Giải pháp tình thế này không chỉ tiêu tốn hàng chục tỷ đồng mỗi năm mà còn gây cản trở giao thông thủy, làm biến đổi dòng chảy tự nhiên và tiềm ẩn nhiều rủi ro môi trường.
Hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé phát huy hiệu quả, đã giúp các địa phương không còn phải đắp đập tạm hàng năm. Ảnh: Trung Chánh.
Đáng lo ngại hơn, việc kiểm soát mặn theo kiểu “chạy theo tình huống” khiến sản xuất nông nghiệp luôn trong trạng thái bị động. Khi mặn xâm nhập sâu theo các cửa sông lớn, khả năng ứng phó gần như không còn, buộc nhiều diện tích đất sản xuất phải bỏ trống hoặc giảm năng suất nghiêm trọng.
Các mùa khô 2015-2016, 2019-2020 và gần đây là 2024-2025 được xem là những “phép thử” khắc nghiệt đối với năng lực quản lý tài nguyên nước của toàn vùng. Thực tế đó đặt ra yêu cầu cấp thiết phải có một giải pháp công trình đủ tầm, đủ quy mô và vận hành theo tư duy dài hạn, thay vì những biện pháp ngắn hạn, manh mún như trước.
Chủ động vận hành linh hoạt
Theo ông Lê Tường Minh, Phó Giám đốc Chi nhánh ĐBSCL Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi miền Nam, hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé từ khi được đưa vào vận hành đã nhanh chóng khẳng định vai trò là “van điều tiết” chiến lược của vùng Tây sông Hậu.
Với diện tích hưởng lợi hơn 384.000ha, liên quan đến nhiều tỉnh, thành và hàng loạt tiểu vùng sinh thái khác nhau. Đây không chỉ là một công trình kiểm soát mặn đơn thuần mà còn là hạ tầng nền tảng để quản lý nguồn nước theo cách chủ động, linh hoạt và bền vững.
Hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé đang góp phần quan trọng vào việc bảo đảm an ninh nguồn nước, tạo nền tảng cho phát triển nông nghiệp bền vững và ổn định sinh kế cho người dân. Ảnh: Trung Chánh.
Điểm cốt lõi trong vận hành hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé nằm ở cách tiếp cận khoa học và bài bản. Đơn vị quản lý xây dựng kế hoạch vận hành theo mùa, theo tháng, căn cứ chặt chẽ vào dự báo khí tượng thủy văn, tình hình nguồn nước thượng nguồn, diễn biến triều cường cũng như tiến độ sản xuất của từng địa phương trong vùng hưởng lợi. Việc đóng - mở cống vì thế không còn mang tính phản ứng, mà trở thành quá trình điều tiết có tính toán, hướng tới mục tiêu tối ưu lợi ích tổng thể.
Hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé phát huy hiệu quả, đã giúp các địa phương hạn chế bị ảnh hưởng bởi triều cường. Ảnh: Trung Chánh.
Mùa khô 2024-2025 là minh chứng rõ nét cho hiệu quả của cách vận hành này. Dù được đánh giá có mức độ khắc nghiệt tương đương các năm hạn mặn lịch sử, song nhờ chủ động vận hành linh hoạt, hệ thống Cái Lớn - Cái Bé, xâm nhập mặn đã được khống chế tại các điểm kiểm soát trọng yếu, không xâm nhập sâu vào nội vùng như những năm trước. Nhiều khu vực lần đầu tiên giữ được nguồn nước ngọt ổn định xuyên suốt mùa khô, tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất và sinh hoạt.
Không chỉ mang lại hiệu quả về mặt kỹ thuật, hệ thống còn tạo ra những lợi ích kinh tế - xã hội rõ rệt. Việc không phải đắp đập tạm giúp tiết kiệm đáng kể ngân sách, giảm áp lực lên môi trường và bảo đảm giao thông thủy thông suốt.
Quan trọng hơn, sự ổn định nguồn nước giúp chính quyền địa phương và người dân chủ động xây dựng lịch thời vụ, mạnh dạn chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi phù hợp với từng tiểu vùng sinh thái. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng gay gắt, cống Cái Lớn - Cái Bé không chỉ là một công trình thủy lợi, mà đang trở thành trụ cột cho chiến lược thích ứng dài hạn của toàn vùng Tây sông Hậu.
Từ việc kiểm soát mặn, giữ ngọt đến điều tiết nước linh hoạt phục vụ sản xuất và dân sinh, hệ thống thủy lợi Cái Lớn - Cái Bé đang góp phần quan trọng vào việc bảo đảm an ninh nguồn nước, tạo nền tảng cho phát triển nông nghiệp bền vững và ổn định sinh kế cho hàng triệu người dân trong vùng.
