Từ Bình dân học vụ đến 'Học vụ số': Khai dân trí trong kỷ nguyên mới

Khi ấy, với hơn 90% dân số mù chữ, nạn dốt thực sự là một căn bệnh xã hội trầm trọng, ngăn cản người dân tiếp cận tri thức để làm chủ vận mệnh mình.

Trong hoàn cảnh đó, phong trào Bình dân học vụ ra đời như một tiếng trống khai dân trí. Hàng triệu lớp học đã mở ra khắp mọi nơi, từ thôn xóm, núi rừng đến thành thị. Với tinh thần người biết chữ dạy người chưa biết chữ, cán bộ, trí thức, học sinh đã cùng nhau tạo nên một trong những chiến dịch huy động toàn dân vĩ đại nhất, đặt nền móng cho dân chủ và phát triển đất nước.

Thời đại mới, thách thức mới

Gần 80 năm sau, dân tộc ta lại đứng trước những thách thức mới. Chúng ta không còn mù chữ theo nghĩa truyền thống, nhưng có nguy cơ “mù số”, “mù công nghệ” nếu không kịp thích ứng. Kỷ nguyên số với trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn, và kinh tế số toàn cầu đang biến đổi thế giới từng ngày. Ai nắm bắt công nghệ sẽ vươn lên, ai chậm chân sẽ tụt hậu.

Đảng và Nhà nước đã xác định chuyển đổi số là một trong ba trụ cột chiến lược phát triển quốc gia. Tuy nhiên, để xây dựng thành công “chính quyền số”, “kinh tế số”, “xã hội số”, nền tảng cốt lõi vẫn là “con người số”. Điều này đòi hỏi một cuộc vận động toàn dân tương tự như Bình dân học vụ năm xưa, một “Bình dân học vụ số” để mọi người dân cùng học số, làm chủ số, tự tin bước vào kỷ nguyên mới.

Học vụ số – hiểu thế nào cho đúng?

Học vụ số không chỉ là học cách dùng điện thoại thông minh hay máy tính. Đó là sự chuẩn bị căn bản cho một xã hội số toàn diện, có thể được chia thành bốn cấp độ năng lực:

• Một là, biết dùng: Đây là cấp độ tối thiểu, bao gồm việc sử dụng thiết bị thông minh, truy cập Internet, khai thác dịch vụ công trực tuyến, mua bán và giao dịch điện tử. Cũng như xưa học chữ để đọc báo, viết thư, nay học số để không bị gạt ra khỏi đời sống kinh tế - xã hội hiện đại.
• Hai là, biết hiểu: Không chỉ thao tác, người dân cần hiểu các khái niệm cơ bản như dữ liệu số, tại sao an toàn thông tin lại quan trọng, và cách tự bảo vệ mình trước các rủi ro trên không gian mạng như lừa đảo, tin giả. Người nông dân hiểu lợi ích của thương mại điện tử, người công nhân có thể học nghề qua nền tảng trực tuyến.
• Ba là, biết vận dụng: Đây là khi công nghệ số được dùng để nâng cao năng suất, hiệu quả công việc. Doanh nghiệp nhỏ quảng bá sản phẩm qua mạng xã hội, hợp tác xã đưa nông sản lên sàn thương mại điện tử, cơ quan nhà nước xử lý thủ tục nhanh gọn hơn.
• Bốn là, biết sáng tạo: Đây là đích đến lâu dài, nơi người Việt không chỉ dùng công nghệ mà còn tạo ra các sản phẩm, dịch vụ số “made in Vietnam”. Chúng ta cần một thế hệ doanh nhân số, kỹ sư số để tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu, như cách Nhật Bản và Hàn Quốc đã vươn lên.

Tinh thần bình dân – Không để ai bị bỏ lại phía sau

Để vượt qua thách thức, tinh thần của Bình dân học vụ năm xưa "ai biết chữ dạy người chưa biết" cần được khơi dậy mạnh mẽ. Người trẻ thành thạo công nghệ cần kiên nhẫn giúp đỡ người cao tuổi. Thành phố hỗ trợ nông thôn, miền xuôi hỗ trợ miền núi. Nếu hàng triệu nông dân, tiểu thương, công nhân không tiếp cận được công nghệ, khoảng cách giàu nghèo và bất bình đẳng xã hội sẽ càng gia tăng. Do đó, "Học vụ số" phải là một phong trào khai phóng nhân văn, đặt lợi ích cộng đồng lên trên hết.

Thực tế, những mầm xanh của phong trào đã xuất hiện. Chương trình “Phổ cập kỹ năng số cộng đồng” của Bộ Thông tin và Truyền thông đang được triển khai. Các mô hình giúp nông dân ở Quảng Ninh, Sơn La, Bắc Giang bán nông sản qua sàn thương mại điện tử đã mang lại hiệu quả kinh tế rõ rệt, tăng giá trị sản phẩm. Tại Đà Nẵng hay các xã vùng cao Nghệ An, Lai Châu, các lớp tập huấn "công dân số", "nông dân số" cũng đang được nhân rộng.

Những thách thức không thể xem nhẹ

Con đường thực hiện "Học vụ số" không hề bằng phẳng. Chúng ta phải đối mặt với nhiều thách thức lớn:

• Khoảng cách số: Dù đã có nhiều nỗ lực, sự chênh lệch về hạ tầng và khả năng tiếp cận Internet tốc độ cao giữa thành thị và vùng sâu, vùng xa, hải đảo vẫn còn rất lớn. Đây là rào cản vật lý lớn nhất khiến một bộ phận người dân có nguy cơ bị bỏ lại phía sau.
• An ninh mạng và tin giả: Không gian mạng càng phát triển, các nguy cơ về lừa đảo trực tuyến, đánh cắp dữ liệu cá nhân, và sự bùng nổ của tin giả ngày càng phức tạp. Trang bị "lá chắn số" cho người dân cũng cấp bách không kém việc dạy họ các kỹ năng sử dụng.
• Rào cản tâm lý và kỹ năng: Một bộ phận dân cư, đặc biệt là người cao tuổi, người lao động trong các ngành truyền thống, vẫn còn tâm lý e ngại, sợ thay đổi. Việc thiếu các chương trình đào tạo phù hợp, dễ hiểu cũng là một trở ngại lớn.

Kinh nghiệm quốc tế – bài học cho Việt Nam

Nhiều nước đã đi trước chúng ta. Estonia, một quốc gia nhỏ bé ở châu Âu, đã xây dựng chính phủ điện tử từ hơn 20 năm trước. Người dân có thể bỏ phiếu, khai thuế, khám chữa bệnh… hoàn toàn trực tuyến. Singapore đưa kỹ năng số vào chương trình đào tạo quốc gia, từ tiểu học đến người cao tuổi đều có chương trình phù hợp. Ấn Độ với hơn một tỷ dân đã xây dựng nền tảng số Aadhaar, tạo điều kiện cho hàng trăm triệu người dân nông thôn tiếp cận dịch vụ ngân hàng và phúc lợi.

Việt Nam nếu muốn vươn lên, không thể chậm trễ. Năm 1945 chúng ta từng biến một dân tộc mù chữ thành dân tộc biết chữ trong vài năm. Thì nay, với quyết tâm chính trị và sức mạnh toàn dân, chúng ta cũng có thể biến một xã hội truyền thống thành xã hội số, sánh vai với các cường quốc.

Dẫn chứng trong nước – những mầm xanh của học vụ số

Thực tế trong nước, nhiều mô hình đã cho thấy tiềm năng to lớn. Bộ Thông tin và Truyền thông đang triển khai chương trình “Phổ cập kỹ năng số cộng đồng”, đưa kỹ năng số cơ bản đến với người dân ở từng thôn, bản. Các trung tâm chuyển đổi số cộng đồng ở Quảng Ninh, Bắc Giang (nay là Bắc Ninh), Lâm Đồng đã giúp nông dân học cách mở gian hàng trên sàn thương mại điện tử, quảng bá nông sản đến tận thị trường châu Âu.

Tại Sơn La, những hộ trồng xoài, nhãn đã tham gia bán hàng trên sàn Postmart, Voso, qua đó giá trị nông sản tăng gấp đôi so với bán truyền thống. Ở Đà Nẵng, chương trình “Công dân số” đưa kỹ năng số đến từng khu dân cư, giúp người dân quen dần với dịch vụ công trực tuyến. Ngay cả ở những xã vùng cao Nghệ An, Lai Châu, các lớp tập huấn “nông dân số” đã được mở ra, nơi thanh niên tình nguyện cầm tay chỉ việc cho bà con cách dùng smartphone để bán nông sản.

Những ví dụ này cho thấy “học vụ số” không phải khẩu hiệu trừu tượng, mà đã có nền móng thực tế. Vấn đề là làm sao mở rộng, nhân rộng, biến nó thành phong trào quốc dân như Bình dân học vụ năm xưa.

Những giải pháp trọng tâm cần làm ngay

Để biến "Học vụ số" thành một phong trào quốc dân thực sự, cần đồng bộ các giải pháp:

• Xây dựng chương trình đào tạo đa dạng, linh hoạt: Cần lồng ghép kỹ năng số vào giáo dục phổ thông và dạy nghề. Song song đó, phát triển các chương trình cho người lớn tuổi, lao động tự do dưới nhiều hình thức: từ các lớp tập huấn cộng đồng đến các video hướng dẫn ngắn, trực quan trên Zalo, YouTube để mọi người có thể tự học.
• Hạ tầng số phải đi trước, đảm bảo công bằng tiếp cận: Nhà nước cần tiếp tục đầu tư mạnh mẽ để Internet tốc độ cao, giá cước hợp lý phủ sóng toàn quốc, đặc biệt là các "vùng lõm" thông tin ở miền núi, hải đảo. Không có hạ tầng, mọi lời kêu gọi sẽ chỉ là hình thức.
• Chính quyền số làm gương, doanh nghiệp chung tay: Cán bộ công chức phải tiên phong trong việc sử dụng nền tảng số để phục vụ người dân. Các tập đoàn công nghệ cần thể hiện trách nhiệm xã hội, hợp tác với các đoàn thể như Mặt trận Tổ quốc để xây dựng công cụ, nền tảng học tập miễn phí, dễ sử dụng.
• Tạo động lực sáng tạo: Chính sách nhà nước cần khuyến khích mạnh mẽ hơn nữa các hoạt động khởi nghiệp số, hỗ trợ doanh nghiệp công nghệ non trẻ, để Việt Nam không chỉ học cách dùng mà còn học để sáng tạo, làm chủ công nghệ.

Kết luận: Một lần nữa, khai dân trí

Nếu năm 1945, lời kêu gọi “diệt giặc dốt” của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã lay động hàng triệu trái tim, thì hôm nay, “học vụ số” chính là mệnh lệnh của thời đại. Mục tiêu không chỉ là để không tụt hậu, mà là để vươn lên, để mỗi người dân Việt Nam trở thành những chủ nhân sáng tạo trong kỷ nguyên số.

Từ Bình dân học vụ đến Học vụ số, sứ mệnh vẫn không đổi: khai dân trí, nâng dân khí, mở dân sinh. Đó chính là con đường tất yếu để xây dựng một đất nước hùng cường, thịnh vượng, để dân tộc Việt Nam vững bước đi đầu trong kỷ nguyên mới.