Núi Dành xưa kia thường gọi là Núi Chung Sơn, phần lớn diện tích núi nằm trên địa bàn xã Liên Chung và một phần của xã Việt Lập của huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang. Theo tương truyền cùng các tư liệu lịch sử, sâm Nam núi Dành được phát hiện từ thời vua Tự Đức, khi ấy mẹ ông trở bệnh dẫn đến mờ lòa cả hai mắt. Chạy chữa nhiều nơi không khỏi, năm đó, nhờ lấy được củ sâm Nam trên đỉnh núi Dành đem về chữa cho đôi mắt bà sáng trở lại.

Tiếng lành đồn xa, nhiều người cất công lên núi Dành tìm kiếm, khiến sâm Nam ngày càng khan hiếm. Ở thế kỷ trước sâm Nam núi Dành như dần bị lãng quên, sau nhiều nỗ lực của các nhà khoa học cùng các cấp chính quyền và nhân dân, sâm Nam núi Dành đã hồi sinh được nhiều khách hàng khắp nơi biết tới. Hiện nay, cây sâm tổ được cho là nằm tại vườn của gia đình ông Thân Hải Đăng, thôn Đồng Sen, xã Việt Lập, huyện Tân Yên.

Gốc sâm tổ có tuổi đời khoảng 70 năm, ông Đăng nói, gốc sâm này do ngày xưa bà ngoại cùng mẹ ông lên núi Dành đào mang ra chợ bán lấy tiền đong gạo, khi đó cây nhỏ không bán được thì mẹ lại mang về trồng tại vườn nhà. Từ đó, ông cùng các anh em trong nhà được bố mẹ nhắc đến cây sâm quý, khi có trẻ con nóng sốt hay bị nhiệt thì đào củ sâm lên sao uống cho mát, bệnh sẽ dần khỏi mà không cần dùng thuốc.

Sau khi nghiên cứu các yếu tố thổ nhưỡng, khí hậu kết hợp với theo dõi quá trình sinh trưởng và phát triển cây sâm Nam núi Dành. Năm 2020, Trung tâm Giống cây trồng, Sở NN-PTNT tỉnh Bắc Giang đã Ban hành quy trình kỹ thuật trồng và chăm sóc cây sâm Nam núi Dành.

Cùng với các loại đặc sản đặc trưng của tỉnh Bắc Giang như: Mỳ Chũ, Vải thiều (huyện Lục Ngạn), mật ong rừng Tây Yên Tử (huyện Sơn Động), bánh đa Kế (TP Bắc Giang), rượu Làng Vân, bánh đa Thổ Hà (huyện Việt Yên), sâm Nam núi Dành (huyện Tân Yên) được đông đảo du khách biết tìm đến mua về sử dụng bồi bổ sức khỏe, mỗi khi du khách đến vùng đất Bắc Giang công tác, tham quan và du lịch.

Giống sâm Nam núi Dành là loài dây leo mảnh, thường nằm bò trên mặt đất hoặc phải tựa, cuốn theo cành lá cây khác để vươn lên. Củ sâm có lớp vỏ bên ngoài hơi cứng, bên trong lõi màu vàng nhạt, mùi thơm dịu, vị hơi ngọt...

Có loại sâm năm và loại sâm ba: sâm năm là loại có 5 lá, sâm ba là loại chỉ có 3 lá nhưng đều có các hoạt chất và công dụng tương đương nhau. Sâm Nam núi Dành cho thu hoạch thường có độ tuổi từ 4 - 7 năm tuổi, có chiều dài 33,47 - 39,15 cm; đường kính: 1,66 - 2,34 cm; khối lượng: 90,18 - 112,06 g.

Chất lượng của sâm Nam núi Dành phụ thuộc vào độ tuổi của cây và một số hoạt chất chính cao hơn một số giống sâm khác: Theo kết quả nghiên cứu của Viện Di truyền nông nghiệp cho biết một số nhóm chất chính trong mẫu củ và hoa sâm có chứa các chất gồm saponin, flavonoid, acid hữu cơ, acid amin, saccharid, hàm lượng saponin của cây sâm Nam núi Dành tương đương sâm Hàn Quốc. Tuổi của cây sâm càng cao thì hàm lượng các hoạt chất này càng cao, giá trị kinh tế càng cao.

Hiện nay, sản phẩm sâm Nam đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp chứng nhận chỉ dẫn địa lý “Núi Dành” trên địa bàn 2 xã Liên Chung và Việt Lập và sản phẩm sâm Nam núi Dành khô được UBND tỉnh cấp giấy chứng nhận sản phẩm OCOP đạt hạng 4 sao năm 2021.

Tùng Đinh - Quang Dũng