Nghệ An cần chiến lược khẩn cấp bảo vệ nước ngầm

Vi phạm không phải chuyện cá biệt

Hàng loạt vụ việc vi phạm quy định trong khai thác, sử dụng nước dưới đất vừa được phát hiện trong thời gian qua tại Nghệ An đã cho thấy một thực tế đáng lo ngại rằng kỷ cương trong lĩnh vực này vẫn còn đó những lỗ hổng, đòi hỏi phải có những biện pháp mạnh tay và đồng bộ hơn nữa.

Chỉ trong thời gian ngắn, từ tháng 5 đến tháng 8/2025, cơ quan chức năng tỉnh Nghệ An đã phát hiện nhiều tổ chức, doanh nghiệp, cơ sở y tế công lập vi phạm các quy định pháp luật về tài nguyên nước. Đáng chú ý, Bệnh viện Phục hồi chức năng Nghệ An đã khai thác nước dưới đất suốt 4 năm sau khi giấy phép hết hạn mà không thực hiện thủ tục gia hạn. Mỗi ngày, bệnh viện này sử dụng 30- 40 m³ nước, phải cấp phép theo quy định. Hành vi này không chỉ vi phạm pháp luật mà còn tiềm ẩn nguy cơ làm suy giảm mực nước, ảnh hưởng đến nguồn nước sinh hoạt của cộng đồng.

Trường hợp tại Nhà máy may Nam Đàn (Chi nhánh Tổng công ty cổ phần dệt may Hà Nội) cũng tương tự. Giấy phép khai thác nước dưới đất lưu lượng tới 105 m³/ngày đêm đã hết hạn, nhưng đơn vị vẫn tiếp tục khai thác, sử dụng phục vụ sản xuất. Kết quả kiểm tra cho thấy lưu lượng khai thác thực tế ở mức 100 m³/ngày đêm, một con số đủ lớn để gây áp lực lên tầng chứa nước, đặc biệt tại khu vực đồng bằng ven sông.

Không dừng ở đó, danh sách vi phạm còn kéo dài với hàng loạt doanh nghiệp ở những địa phương khác trên địa bàn tỉnh Nghệ An…từ chế biến khoáng sản, sản xuất mía đường, đến kinh doanh dịch vụ. Lỗi phổ biến là khai thác vượt lưu lượng cho phép, không gia hạn giấy phép, hoặc không lập hồ sơ xin cấp phép ngay từ đầu. Một số đơn vị bị xử phạt lên đến hơn 100 triệu đồng, nhưng câu hỏi đặt ra là liệu mức phạt này đã đủ sức răn đe chưa, khi lợi ích từ việc khai thác nước trái phép có thể lớn hơn nhiều so với khoản tiền phải nộp phạt?

Hệ lụy của việc khai thác không kiểm soát là mực nước hạ thấp, sụt lún đất, xâm nhập mặn, ô nhiễm do sự dịch chuyển các tầng nước bẩn xuống tầng chứa nước sạch.

Cửa Lò, nơi Bệnh viện Phục hồi chức năng Nghệ An vi phạm, là khu vực ven biển vốn đã đối mặt nguy cơ xâm nhập mặn cao. Một lãnh đạo UBND phường Cửa Lò cảnh báo rằng, nếu không quản lý chặt chẽ, chất lượng nước dưới đất ở đây có thể suy giảm nhanh chóng, gây ảnh hưởng trực tiếp đến sinh hoạt của người dân và hoạt động kinh tế - du lịch.

Ở các khu công nghiệp, cụm công nghiệp nguy cơ còn lớn hơn khi nước ngầm bị khai thác ồ ạt cho sản xuất. Tại một số xã thuộc huyện Quỳ Hợp (cũ), nhiều doanh nghiệp khai thác, chế biến khoáng sản sử dụng nước dưới đất với lưu lượng hàng chục m³/ngày. Nếu không có biện pháp giám sát lưu lượng khai thác và xử lý nước thải, nguồn nước ngầm có thể bị ô nhiễm kim loại nặng, ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe cộng đồng.

Khoảng trống trong giám sát và thực thi pháp luật

Theo Sở Nông nghiệp và Môi trường Nghệ An, những vi phạm vừa qua phản ánh không chỉ ý thức chấp hành pháp luật của một số tổ chức, cá nhân còn hạn chế, mà còn bộc lộ những khoảng trống trong công tác quản lý Nhà nước.

Thứ nhất, việc gia hạn giấy phép khai thác tài nguyên nước dưới đất chưa được các cơ quan chức năng theo dõi sát sao, nhắc nhở kịp thời, dẫn đến tình trạng nhiều đơn vị “quên” hoặc cố tình không gia hạn.

Thứ hai, hệ thống giám sát lưu lượng khai thác nước dưới đất còn thiếu, khiến cơ quan quản lý chỉ phát hiện vi phạm khi tiến hành kiểm tra trực tiếp, tức là mang tính bị động.

Thứ ba, mức xử phạt tuy đã được nâng lên theo Nghị định 36/2020/NĐ-CP và Nghị định 04/2022/NĐ-CP, nhưng so với lợi ích kinh tế mà các đơn vị thu được từ việc khai thác trái phép, chế tài này đôi khi chưa đủ sức răn đe.

Một nguyên nhân sâu xa nữa là nhận thức của một số doanh nghiệp coi tài nguyên nước dưới đất là nguồn “miễn phí” sẵn có, mà không ý thức rằng đó là tài sản công, thuộc sở hữu toàn dân và chịu sự điều tiết của pháp luật.

Quyết liệt hơn trong giám sát - răn đe - phục hồi

Trước tình hình trên, đã đến lúc Nghệ An cần một chiến lược quản lý nước dưới đất quyết liệt hơn, dựa trên ba trụ cột là giám sát - răn đe - phục hồi.

Về giám sát phải chủ động, ứng dụng công nghệ. Đó là lắp đặt hệ thống quan trắc tự động tại các công trình khai thác lớn để truyền dữ liệu lưu lượng về cơ quan quản lý; Xây dựng cơ sở dữ liệu tập trung về giấy phép khai thác, thời hạn, lưu lượng…để cảnh báo tự động khi giấy phép sắp hết hạn; Kết hợp kiểm tra định kỳ và đột xuất, tránh tình trạng doanh nghiệp “đối phó” khi biết trước lịch kiểm tra.

Tiếp theo là tăng chế tài và xử lý nghiêm. Cụ thể là cần nâng mức xử phạt đối với hành vi tái phạm hoặc vi phạm quy mô lớn; bổ sung biện pháp đình chỉ hoạt động sản xuất cho đến khi hoàn tất thủ tục cấp phép; Thực hiện truy thu toàn bộ lợi ích bất hợp pháp từ việc khai thác trái phép, không chỉ dừng lại ở mức xử phạt hành chính; Công khai danh sách đơn vị vi phạm trên các phương tiện truyền thông để tăng áp lực xã hội.

Kế đến là phục hồi và bảo vệ nguồn nước. Cụ thể là khoanh vùng khu vực có nguy cơ suy giảm mực nước, xâm nhập mặn, yêu cầu giảm lưu lượng khai thác hoặc tạm dừng khai thác; Đẩy mạnh tuyên truyền về sử dụng nước tiết kiệm và chuyển đổi sang nguồn nước mặt ở những nơi có điều kiện.

Có thể khẳng định rằng, công tác quản lý Nhà nước, dù có chặt chẽ đến đâu, cũng không thể đạt hiệu quả nếu thiếu ý thức tự giác của tổ chức, cá nhân. Luật Tài nguyên nước 2023 đã quy định rõ trách nhiệm của người khai thác, nhưng việc tuân thủ vẫn cần được “cấy” vào văn hóa hoạt động của doanh nghiệp và cộng đồng.

Điều này đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ từ việc chính quyền phải kiên quyết, doanh nghiệp phải có ý thức tự giác, người dân cần phải giám sát. Cần biến việc khai thác đúng quy định thành “chuẩn mực” bắt buộc, không phải “lựa chọn” có thể cân nhắc.

Quản lý chặt chẽ, giám sát thường xuyên, xử lý nghiêm minh, đó không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là trách nhiệm bảo vệ tương lai nguồn nước cho thế hệ mai sau. Nghệ An không thể chậm trễ trong việc siết chặt kỷ cương lĩnh vực này, bởi mỗi ngày trôi qua với những vi phạm không được ngăn chặn là một bước tiến gần hơn tới nguy cơ mất mát vĩnh viễn nguồn tài nguyên quý giá từ lòng đất.