Kinh tế địa chất, khoáng sản - 'Dấu ấn thời gian'

Trải qua nhiều giai đoạn tổ chức và tái cơ cấu, Phòng Kinh tế địa chất, khoáng sản trực thuộc Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam đã khẳng định vai trò tham mưu chiến lược trong quản lý nhà nước về kinh tế địa chất và khoáng sản.

Từ tiền thân là Cục Kinh tế Địa chất và Khoáng sản, thuộc Tổng cục Địa chất và Khoáng sản trước đây, được thành lập năm 2011, đến nay đơn vị không chỉ đồng hành cùng tiến trình hoàn thiện pháp luật, mà còn trực tiếp đóng góp nguồn lực quan trọng cho sự phát triển bền vững của ngành địa chất và khoáng sản và nền kinh tế đất nước.

Dấu ấn một chặng đường

Trong hơn một thập kỷ qua, đơn vị đã tham gia tích cực vào việc xây dựng, chỉnh sửa và ban hành hàng loạt văn bản quy phạm pháp luật, từ các nghị định, quyết định của Chính phủ đến thông tư chuyên ngành. Những văn bản này đã trở thành nền tảng cho hoạt động quản lý, khai thác, đấu giá và sử dụng hiệu quả tài nguyên khoáng sản, khắc phục bất cập trong quá trình thực thi Luật Khoáng sản 2010, đồng thời bảo đảm lợi ích hài hòa giữa Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng.

Cùng với đó, chính sách thu tiền cấp quyền khai thác khoáng sản là một bước tiến quan trọng, giúp ngân sách Nhà nước thu về gần 64.680 tỷ đồng tính đến hết tháng 7 năm 2025. Đây không chỉ là con số ấn tượng, mà còn cho thấy cơ chế mới đã góp phần chấn chỉnh tình trạng đầu cơ, xin cấp mỏ để chuyển nhượng, hạn chế khai thác manh mún, nhỏ lẻ. Nguồn lực thu được đã được tái đầu tư cho hạ tầng, cải tạo môi trường và an sinh xã hội - những yếu tố trực tiếp nâng cao chất lượng phát triển kinh tế - xã hội.

Một kết quả đáng ghi nhận khác là việc triển khai cơ chế hoàn trả chi phí đánh giá tiềm năng và thăm dò khoáng sản mà Nhà nước đã đầu tư. Sau 15 năm, đã có 241 quyết định được phê duyệt với tổng số tiền thu về hơn 2.463 tỷ đồng. Chính sách này tạo sự công bằng, minh bạch, đồng thời khuyến khích các tổ chức, cá nhân khai thác thực hiện nghiêm túc nghĩa vụ tài chính, từ đó hình thành môi trường đầu tư lành mạnh và bền vững hơn cho lĩnh vực khoáng sản.

Đến nay, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã tổ chức đấu giá thành công 14 khu vực khoáng sản quan trọng. Cách làm này chấm dứt cơ chế “xin - cho”, chọn lọc được những doanh nghiệp đủ năng lực, có cam kết chế biến sâu và đầu tư công nghệ hiện đại, thân thiện với môi trường. Đấu giá quyền khai thác khoáng sản vừa bổ sung nguồn thu ngân sách, vừa tạo cơ hội cạnh tranh công bằng, hạn chế độc quyền và nâng cao giá trị tài nguyên.

Phòng Kinh tế địa chất, khoáng sản đã chủ trì và phối hợp với các đơn vị liên quan xây dựng trình Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) ban hành 14 Thông tư ban hành Định mức kinh tế - kỹ thuật lĩnh vực địa chất và khoáng sản và đang tiếp tục hoàn thiện thêm 5 thông tư khác. Đây là cơ sở để Nhà nước ban hành đơn giá sản phẩm dịch vụ sự nghiệp công trong lĩnh vực địa chất và khoáng sản, giúp công tác quản lý tài chính - kỹ thuật đi vào chuẩn mực, minh bạch và đáp ứng yêu cầu phát triển giai đoạn mới.

Hướng đi cho chặng đường mới

Từ thực tiễn triển khai nhiệm vụ, có thể rút ra nhiều bài học quý giá. Trước hết là tầm quan trọng của hành lang pháp lý đồng bộ, giúp tạo niềm tin và sự tuân thủ từ doanh nghiệp. Kinh nghiệm cho thấy, chỉ khi cơ chế minh bạch và công bằng thì các nguồn lực xã hội mới được huy động mạnh mẽ, tránh tình trạng “xin – cho” kéo dài.

Thứ hai, công khai tài chính và phân bổ nguồn thu hợp lý là yếu tố quyết định để chính sách phát huy hiệu quả. Việc thu tiền cấp quyền khai thác, đấu giá mỏ, hay hoàn trả chi phí thăm dò đều phải được gắn với trách nhiệm tái đầu tư cho môi trường, hạ tầng và đời sống người dân ở khu vực chịu ảnh hưởng.

Cuối cùng, sự phối hợp liên ngành đóng vai trò then chốt. Mỗi chính sách, từ định mức kỹ thuật đến cơ chế đấu giá, đều chỉ thành công khi có sự phối hợp nhịp nhàng giữa Bộ, ngành, địa phương và doanh nghiệp. Đây là điều kiện để vừa khai thác hiệu quả tài nguyên, vừa bảo đảm mục tiêu phát triển bền vững.

Trong bối cảnh kinh tế xanh và chuyển đổi năng lượng toàn cầu, ngành địa chất và khoáng sản Việt Nam cũng đang đứng trước yêu cầu đổi mới toàn diện. Định hướng lớn trong giai đoạn 2025 - 2030 là hoàn thiện khung pháp lý hiện đại, tiếp tục rà soát, bổ sung các văn bản quy phạm pháp luật để phù hợp với thực tiễn và cam kết quốc tế.

Bên cạnh đó, chính sách tài chính trong khai thác khoáng sản sẽ được điều chỉnh theo hướng bền vững, vừa bảo đảm thu đúng, thu đủ cho ngân sách, vừa tạo động lực cho doanh nghiệp đầu tư công nghệ hiện đại, chế biến sâu và giảm phát thải.

Một ưu tiên khác là tăng cường minh bạch trong đấu giá mỏ. Số lượng khu vực đưa ra đấu giá sẽ được mở rộng, đồng thời các tiêu chí về năng lực kỹ thuật, trách nhiệm môi trường sẽ được siết chặt hơn. Mục tiêu không chỉ là tăng thu, mà còn hướng tới hình thành những doanh nghiệp đầu đàn đủ sức cạnh tranh trong khu vực và quốc tế.

Ngoài ra, công tác xây dựng định mức kinh tế - kỹ thuật sẽ tiếp tục được đẩy mạnh. Trong giai đoạn năm 2025 - 2030, Bộ Nông nghiệp và Môi trường dự kiến ban hành them 9 bộ định mức kinh tế kỹ thuật, góp phần hoàn thiện hệ thống tiêu chuẩn, nâng cao tính chuyên nghiệp và minh bạch trong quản lý lĩnh vực địa chất, khoáng sản.

Nhìn lại chặng đường đã qua, có thể khẳng định Phòng Kinh tế địa chất, khoáng sản đã ghi dấu ấn quan trọng vào sự phát triển của ngành. Những thành quả đạt được không chỉ là con số thu ngân sách hay số lượng văn bản pháp luật, mà quan trọng hơn là sự thay đổi trong cách quản lý và sử dụng tài nguyên, từ khai thác manh mún, thiếu minh bạch sang cơ chế công khai, cạnh tranh và bền vững hơn.

Trong giai đoạn mới, với những định hướng rõ ràng và bài học kinh nghiệm quý giá, lĩnh vực kinh tế địa chất và khoáng sản sẽ tiếp tục đóng góp tích cực vào sự phát triển chung của đất nước - sự phát triển dựa trên nguyên tắc khai thác hợp lý, sử dụng hiệu quả và gìn giữ tài nguyên cho các thế hệ mai sau.