Khó kiểm soát giống loài ngoại lai đe dọa hệ sinh thái

Nguyên nhân hàng đầu gây mất đa dạng sinh học

Tại hội thảo "Tăng cường quản lý loài ngoại lai xâm hại tại Việt Nam" diễn ra ngày 31/7, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Nguyễn Quốc Trị nhấn mạnh rằng, loài ngoại lai xâm hại là vấn đề ít được quan tâm, chú ý nhưng lại là một trong 5 nguyên nhân hàng đầu gây mất đa dạng sinh học, đặc biệt trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Việc kiểm soát và ngăn chặn sự xâm nhập của các loài ngoại lai xâm hại là một thách thức và mục tiêu không chỉ đối với Việt Nam mà còn đối với toàn cầu, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan, tổ chức, cộng đồng.

Loài ngoại lai xâm hại là sinh vật có nguồn gốc từ nơi khác, khi du nhập vào môi trường mới đã nhanh chóng phát triển, cạnh tranh với loài bản địa và phá vỡ cân bằng sinh thái. Ở Việt Nam, các loài như ốc bươu vàng, cây mai dương và lục bình đang gây ra những tác động nghiêm trọng đến sản xuất nông nghiệp, hệ sinh thái nước ngọt và sinh kế của người dân.

Theo Thứ trưởng Trị, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ phối hợp với UNDP tại Việt Nam và các bên sớm hoàn thiện cơ chế chính sách, tìm ra các giải pháp hữu hiệu để định hướng công tác quản lý trong thời thời gian tới nhằm kiểm soát, ngăn chặn và tiến tới diệt trừ các loài ngoại lai xâm hại tại Việt Nam. 

Bà Ramla Khalidi - Trưởng đại diện Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) tại Việt Nam - khẳng định: "Kiểm soát loài ngoại lai xâm hại không chỉ là bảo vệ thiên nhiên. Đó là bảo vệ sức khỏe, sinh kế và tương lai của con người". Theo bà, các loài này đang lan rộng nhanh hơn bao giờ hết nguyên nhân từ tăng cường thương mại, du lịch và các hoạt động xuyên biên giới khác của con người.

Báo cáo năm 2023 của Diễn đàn Chính sách - Khoa học Liên chính phủ về Đa dạng sinh học và Dịch vụ Hệ sinh thái (IPBES) cho biết, hơn 3.500 loài ngoại lai đã được ghi nhận gây tác hại trên toàn thế giới, với chi phí thiệt hại ước tính lên tới 420 tỷ USD mỗi năm. Mỗi năm có khoảng 200 loài ngoại lai mới được đưa vào các hệ sinh thái, con số này có thể tăng thêm một phần ba vào năm 2050.

Thông qua Dự án Hỗ trợ hành động sớm do Quỹ Môi trường Toàn cầu (GEF) tài trợ, UNDP hợp tác với Việt Nam trong việc xây dựng hướng dẫn quốc gia về điều tra, giám sát và quản lý loài ngoại lai xâm hại. Cùng với đó là việc sửa đổi dự thảo Thông tư 35 quy định về điều tra, xác định, thẩm định và ban hành Danh mục loài ngoại lai xâm hại, rà soát và cập nhật các chính sách phù hợp của Việt Nam với các mục tiêu toàn cầu về đa dạng sinh học.

“Huy động sự tham gia của khu vực tư nhân, trao quyền cho cộng đồng và xây dựng cách tiếp cận bao trùm là những nền tảng để thành công trong quản lý loài ngoại lai xâm hại,” bà Khalidi khẳng định việc nâng cao năng lực địa phương và nhận thức cộng đồng. 

Cần giải pháp tổng thể cho vườn quốc gia và khu bảo tồn

Tại các vườn quốc gia và khu bảo tồn, việc sử dụng biện pháp kiểm soát bằng hóa học còn gặp nhiều e ngại vì lý do ô nhiễm môi trường, gây ảnh hưởng đến đa dạng sinh học. Trong khi đó, các biện pháp cơ học, sinh học lại tốn kém và kém hiệu quả về lâu dài.

TS Phạm Xuân Thịnh, Giám đốc Vườn Quốc gia Cát Tiên, cho biết: "Mỗi năm đơn vị phải chi từ 200 đến 250 triệu đồng để xử lý cỏ mọc sấp đang đe dọa vùng đất ngập nước Bàu Sấu. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có cơ chế chi trả cho các hoạt động kiểm soát, xử lý sinh vật ngoại lai". Ông Thịnh đề xuất cần có thêm bộ hướng dẫn kỹ thuật cụ thể và định mức thanh toán dựa trên mật độ và diện tích (tính theo ha). 

Ông cũng kiến nghị Bộ Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với các địa phương xây dựng dự án thử nghiệm quy mô lớn, và Vườn Quốc gia Cát Tiên sẵn sàng làm mô hình điểm. Mục tiêu nhằm phát triển cơ sở dữ liệu thực tiễn và chia sẻ giải pháp khả thi, làm tiền đề xây dựng các kế hoạch diệt trừ hiệu quả hơn. 

Về phía Cục Lâm nghiệp và Kiểm lâm, ông Nguyễn Văn Toàn cho rằng tăng cường hợp tác quốc tế, đặc biệt với các quốc gia có chung đường biên giới, giúp ngăn chặn sớm sự xâm nhập và phát tán của các loài ngoại lai ngay từ tuyến đầu.

Ông Toàn cũng nhấn mạnh việc cần thiết xây dựng một cuộc điều tra tổng thể và toàn diện về hiện trạng các loài ngoại lai trong rừng đặc dụng trên phạm vi cả nước. Từ đó, hoàn thiện hệ thống quy phạm pháp luật về phân loại, kiểm soát và xử lý loài ngoại lai xâm hại, đảm bảo tính đồng bộ giữa các lĩnh vực liên quan gồm đa dạng sinh học, lâm nghiệp, thủy sản, chăn nuôi và trồng trọt.

Các đại biểu đã lắng nghe chia sẻ kinh nghiệm thực tiễn và các mô hình kiểm soát hiệu quả. Đơn cử, Vườn Quốc gia Tràm Chim đã khống chế hiệu quả cây mai dương mọc lan tràn nhờ kết hợp các giải pháp sinh thái và điều tiết thủy văn, giúp diện tích xâm lấn giảm mạnh từ hơn 2.000 ha năm 2006 xuống chỉ còn 22 ha vào năm 2024.

Tại Đồng bằng sông Cửu Long, lục bình được thu gom, tận dụng làm phân hữu cơ, thức ăn chăn nuôi và nguyên liệu cho sản phẩm thủ công mỹ nghệ, vừa góp phần kiểm soát sinh khối loài xâm hại, vừa tạo sinh kế cho người dân địa phương. Việc xác định cụ thể cây trồng ngoại lai nào có hại và có lợi, xây dựng tiêu chí cảnh báo sớm, kết hợp với giải pháp trồng các cây bản địa hoặc cây thân gỗ có sức cạnh tranh cao cũng được đề xuất như một hướng đi bền vững, giúp hạn chế sự lấn át của loài ngoại lai và phục hồi hệ sinh thái tự nhiên.

Những phương pháp giám sát tiên tiến mới như sử dụng công nghệ gen môi trường (eDNA), viễn thám từ thiết bị bay không người lái, mô hình hóa phân bố loài, trí tuệ nhân tạo và ghi âm sinh học hứa hẹn sẽ nâng cao hiệu quả điều tra, giám sát và cảnh báo sớm tại Việt Nam.

Việc kiểm soát, quản lý các loài ngoại lai xâm hại không chỉ giúp bảo vệ hệ sinh thái và các loài bản địa mà còn góp phần thực hiện hiệu quả Chiến lược quốc gia về Đa dạng sinh học đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Đây cũng là cách Việt Nam thể hiện cam kết với Khung đa dạng sinh học toàn cầu Côn Minh - Montreal, trong đó Mục tiêu 6 đặt ra yêu cầu giảm 50% sự lan rộng của loài ngoại lai xâm hại vào năm 2030.