Hành trình gây dựng 3.000 ha lúa ST25 an toàn của ông Hồ Quang Cua

Từ xưa, khi chưa có phân, thuốc hóa học, ông bà ta sống thuận theo tự nhiên, canh tác dựa vào quy luật đất trời nên có thời gian cho đất nghỉ ngơi, các vi sinh vật có điều kiện sinh sôi, phát triển. Cách làm nông khi ấy chưa ai gọi tên là nông nghiệp tuần hoàn, hữu cơ, nhưng tư duy ấy là nền tảng cho phương pháp canh tác thuận thiên, bền vững, không lãng phí ngày nay.

Trước áp lực đất đai bạc màu vì lạm dụng phân bón, thuốc bảo vệ thực vật hóa học, trong khi khí hậu ngày càng cực đoan, chính bà con nông dân - những người gắn bó mật thiết với ruộng đồng lại mong muốn tìm giải pháp canh tác xưa cũ nhưng trên nền tảng “ánh sáng mới” của khoa học kỹ thuật, vừa đạt hiệu quả sản xuất cao nhưng ít sử dụng hóa chất.

Cách đây 8 năm, trước cả thời điểm giống lúa ST25 nổi danh với danh hiệu “Gạo ngon nhất thế giới”, kỹ sư Hồ Quang Cua đã âm thầm khởi xướng hành trình trồng lúa hữu cơ. Đó không chỉ là con đường của cá nhân ông mà là lựa chọn sống còn cho cả nền sản xuất lúa gạo Việt Nam bởi trong tương lai, các hàng rào kỹ thuật ngày càng được siết chặt từ thị trường quốc tế.

Cái hay luôn đi kèm với bất cập. Từ sau năm 2017, thiết bị bay không người lái trong nông nghiệp (drone) bắt đầu phát triển và được ứng dụng ngày càng rộng rãi trên đồng ruộng. Mặc dù mang lại hiệu quả nhưng drone lại vô tình gây khó khăn cho vùng trồng lúa hữu cơ.

Phân bón và thuốc hóa học từ các vùng lân cận nhiễm sang khu vực canh tác hữu cơ. Theo tiêu chuẩn quốc tế, lúa hữu cơ đòi hỏi vùng canh tác phải liền thửa, không bị nhiễm hóa chất từ bên ngoài và phải kiểm soát chặt chẽ các hoạt động lân cận. Điều này khó thực hiện trong bối cảnh sản xuất nhỏ lẻ ở ĐBSCL.

Trước thực tế này, ông Cua đã chuyển hướng sang xây dựng quy trình canh tác lúa an toàn theo nguyên lý tuần hoàn với mục tiêu giảm đến mức thấp nhất việc sử dụng hóa chất, đồng thời kiểm soát dư lượng sản phẩm chặt chẽ.

Trên những cánh đồng lúa - tôm ở vùng bán đảo Cà Mau, nơi nước mặn - ngọt giao thoa, mùa vụ trồng lúa gắn liền với chu kỳ sản xuất con tôm, kỹ sư Hồ Quang Cua cùng các cộng sự đã âm thầm thực hiện hàng loạt cuộc thử nghiệm.

Họ ứng dụng các chế phẩm vi sinh vào đồng ruộng như phân hữu cơ; các loại nấm, vi khuẩn phân giải hữu cơ; vi sinh vật cố định đạm, phân giải lân… để phân hủy rơm rạ ngay trên đồng, giải phóng kali, vi lượng, giúp đất phì nhiêu trở lại nên cần ít phân hóa học.

Trên mặt ruộng, một hệ sinh thái tự nhiên được xây dựng. Các loại nấm xanh, nấm trắng, nấm tím, nấm bột được phun lên để gây bệnh cho sâu rầy, giúp khống chế dịch hại một cách tự nhiên.

Những nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước trong lĩnh vực vi sinh được ông chắt chiu, chọn lọc để ứng dụng.

Giới thiệu mặt ruộng thấy rõ những vết đùn do côn trùng trong đất tạo ra, ông Cua giải thích: Sau một thời gian bón phân hữu cơ, hàng tỷ con giun trong đất đã sinh sôi, hoạt động. Tuy sống trong điều kiện đất ngập nước nhưng chúng đào hang nhỏ li ti, tạo không gian sống và đẩy phân hữu cơ lên mặt đất.

Chính hoạt động cày xới âm thầm của trùn đất kết hợp với các yếu tố cộng hưởng khác đã tạo ra một nền đất khỏe mạnh, giảm phèn, tăng độ tơi xốp và giúp cây lúa phát triển mạnh mẽ.

Con tôm cũng thừa hưởng nhiều lợi ích. Sau mỗi vụ lúa, lượng rơm rạ còn lại trên mặt ruộng nếu biết cách tận dụng sẽ trở thành nguồn tài nguyên rất quý. Khi rơm rạ được để phân hủy tự nhiên tại chỗ hoặc được hỗ trợ phân hủy bằng các loại nấm hay vi sinh vật có lợi, chúng sẽ biến thành chất hữu cơ dễ tiêu, giúp cải thiện nền đáy và giảm lượng chất hữu cơ yếm khí gây hại trong môi trường nước. Đồng thời tạo phiêu sinh, trùn chỉ và những loại ốc rất nhỏ làm thức ăn rất tốt cho tôm.

Đặc biệt, trong vụ nuôi kế tiếp, nếu tiếp tục phun bổ sung vi sinh hoặc nấm, quá trình phân giải hữu cơ sẽ diễn ra ngay từ đầu. Điều này giúp hạn chế lượng rơm rạ tồn lưu quá nhiều gây hư nước - một nguyên nhân phổ biến dẫn đến tôm bị bệnh hoặc chậm lớn.

Không chỉ vậy, trong giai đoạn đầu, các sản phẩm phân hủy từ rơm rạ còn tạo điều kiện thuận lợi cho hệ sinh vật đáy như phiêu sinh, trùn chỉ, giáp xác nhỏ phát triển. Đây chính là nguồn thức ăn tự nhiên phong phú cho tôm. Ngoài ra, môi trường nước cũng sạch, ổn định và giàu dinh dưỡng.

Nhờ vậy, trong 15 ngày đầu tiên - giai đoạn rất quan trọng quyết định sức khỏe và tốc độ sinh trưởng của tôm, tôm phát triển nhanh, mạnh, sức đề kháng cao, về sau dù gặp điều kiện bất lợi tôm vẫn ít bị sốc và hạn chế thiệt hại so với các ao đầm không có lớp nền hữu cơ ổn định.

Thành quả đến chậm, nhưng bền. Sau nhiều năm thử nghiệm, ông Cua đã chứng minh được các chế phẩm vi sinh như nấm Trichoderma, vi khuẩn BT, Biolacto EM, Nano Gro không chỉ phân giải rơm rạ, giải phóng dinh dưỡng mà còn giảm ngộ độc hữu cơ, tăng độ phì nhiêu của đất. Vi sinh vật cố định đạm và phân giải lân giúp cây lúa hấp thu dinh dưỡng tự nhiên, giảm nhu cầu phân bón hóa học.

Những loài ong ký sinh, nấm xanh, nấm trắng… lặng lẽ tiêu diệt sâu rầy, hình thành hệ sinh thái phòng thủ tự nhiên. Mỗi yếu tố tưởng như vô hình nhưng góp phần làm nên những cánh đồng khỏe mạnh, cây lúa vững vàng, năng suất ổn định.

Đáng chú ý, giai đoạn 2006 - 2008, ông Cua từng là đồng tác giả của “Quy trình sản xuất nấm xanh ở nông hộ” và được Cục Bảo vệ thực vật (nay là Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật) công nhận là tiến bộ kỹ thuật vào năm 2009. Phương pháp “cây nhà lá vườn” này khuyến khích nông dân tự sản xuất và sử dụng nấm xanh, tạo ra hiệu quả lớn trong kiểm soát rầy nâu.

Tuy nhiên, ông Cua thẳng thắn nhìn nhận, ngành sản xuất các chế phẩm vi sinh vật phục vụ sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là trồng lúa tại Việt Nam chưa được đầu tư đúng mức. Trong khi đây là mảng then chốt của nông nghiệp tuần hoàn, nhu cầu ngày càng lớn.

Ông tin rằng, khi các chế phẩm này được kiểm nghiệm, cấp phép bài bản và hướng dẫn sử dụng rộng rãi, Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao sẽ ngày càng phát huy hiệu quả, ít tốn kém, đem lại sự an toàn hơn.

Đầu năm 2024, chúng tôi tham gia đoàn công tác của Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Thanh Nam, lần đầu tiên tận mắt chứng kiến cánh đồng 500 ha lúa an toàn của Doanh nghiệp tư nhân Hồ Quang Trí do đích thân kỹ sư Hồ Quang Cua xây dựng tại phường Ngã Năm (TP Cần Thơ).

Chỉ sau chưa đầy 2 năm, vùng lúa an toàn này hiện đã phủ xanh 3.000 ha, trải dài đến các xã ở tỉnh Cà Mau, An Giang với gần 2.000 hộ dân tin tưởng tham gia. Mỗi năm, vùng nguyên liệu này cung cấp khoảng 18.000 tấn lúa an toàn cho thị trường.

Thống kê thực tế từ các vụ mùa cho thấy, năng suất lúa ST25 sản xuất an toàn ổn định ở mức 6 tấn/ha, giá bán cao hơn từ 2.000 - 3.000 đồng/kg so với lúa thường.

Ông Cua chỉ ra nhiều lợi ích khi tổ chức sản xuất lúa an toàn, đầu tiên là môi trường sinh sống của bà con nông dân tốt hơn, cây lúa được bảo vệ khỏi bị sâu rầy tấn công, chi phí sản xuất dần giảm đi khi đất tốt lên, người tiêu dùng có sản phẩm ngon, an toàn, kéo theo xuất khẩu gạo dễ dàng hơn do ít bị khách hàng kiểm tra.

Đặc biệt, lúa sau khi thu hoạch sẽ được mang đi kiểm định theo 3 mức: kiểm định ở cơ quan phân tích về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, kiểm định qua những bữa cơm tự nấu và kiểm định thông qua độ ưa thích của khách hàng.

Ông chủ thương hiệu Gạo ngon nhất thế giới có bí quyết: “Đừng bao giờ áp công thức cứng nhắc cho nông dân. Phải linh hoạt, chuyển giao dần dần, khi bà con tin tưởng, họ sẽ chấp nhận làm tới nơi tới chốn”.

Với phương châm đó, ông bắt đầu tiếp cận với bà con theo cách truyền thống nhất là làm quen, giao lưu, thăm viếng lẫn nhau, một chút tiệc tùng, bia rượu nho nhỏ để “hội nhập”.

Sau đó, những chuyến trải nghiệm, tham quan thực tế ruộng thí nghiệm sẽ được tổ chức. Từ đó mở rộng hợp tác với các hợp tác xã, tổ hợp tác. Nơi nào tâm lý bà con nông dân càng rộng mở, nơi đó sẽ dễ dàng thực hiện quy trình.

Điều tiên quyết cuối cùng là giúp bà con thuận tiện trong việc bán sản phẩm, hợp tác tiêu thụ và tạo được sự thích thú cho bà con.

Hợp tác bền vững đòi hỏi sự chung tay giữa doanh nghiệp và nông dân. Ông Cua nhận thấy khi thị trường biến động, nhiều doanh nghiệp lớn khó duy trì cam kết với nông dân.

Như cách đây 2 năm khi giá gạo trên thế giới biến động, giá lúa thường bị đẩy lên gần 10.000 đồng/kg, giá lúa thơm tăng lên gần 13.000 đồng/kg nhưng doanh nghiệp vẫn thu mua để trả đơn hàng, nhưng thực chất bị lỗ.

Điều này cho thấy để mô hình sản xuất lúa an toàn tồn tại, cần có sự chung tay, uyển chuyển và tử tế giữa doanh nghiệp và người trồng lúa. Đó cũng là lý do ông Cua kỳ vọng quy trình này sẽ là một trong những hạt nhân triển khai Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp mà Bộ Nông nghiệp và Môi trường đang xúc tiến.

Với cách làm này, ông Cua tin tưởng thời gian tới, diện tích áp dụng giải pháp canh tác lúa an toàn sẽ càng lúc rộng hơn.

ST25 được vinh danh là Gạo ngon nhất thế giới, nhưng sau đó sản phẩm nhanh chóng trở thành mục tiêu của hàng giả, hàng nhái, được bán tràn lan trên thị trường, nhất là các sàn thương mại điện tử.

Để bảo vệ thương hiệu, ông Cua thiết lập nhãn hiệu riêng – Gạo Ông Cua ST25, với hệ thống nhận diện riêng biệt, khẳng định trách nhiệm: “Tôi chịu trách nhiệm về sản phẩm này”.

“Tạo lòng tin với người tiêu dùng đòi hỏi doanh nghiệp làm tốt thật sự, đảm bảo gạo đồng đều, an toàn, không lẫn lộn với sản phẩm kém chất lượng”, ông nói.

Ông Cua nhấn mạnh, các doanh nghiệp chân chính cần xây dựng nhãn hiệu riêng. Hàng giả, hàng nhái cần bị xử lý nghiêm để bảo vệ niềm tin người tiêu dùng và uy tín ngành gạo Việt Nam.

Hiện nay thương hiệu “Gạo Ông Cua” đã được bảo hộ tại nhiều thị trường trên thế giới như Anh, EU, Trung Quốc, Hong Kong, Úc, Mỹ…, đây là quá trình doanh nghiệp vừa xây, vừa đắp.

Nhìn ở góc độ tích cực hơn, “Gạo Ông Cua ST25” bị làm giả, nhái cũng phản ánh thực tế mức độ nổi tiếng của sản phẩm, Người người tiêu dùng muốn tiếp cận được với sản phẩm an toàn, buộc phải tìm đến tận gốc.

Hành trình sản xuất lúa ST25 an toàn, tuần hoàn của kỹ sư Hồ Quang Cua không đơn giản là chỉ thay phân hóa học bằng phân hữu cơ, hay phun vi sinh thay vì thuốc bảo vệ thực vật mà tạo ra những giá trị mới: không lãng phí tài nguyên, đặt hệ sinh thái làm trung tâm.

Hạt gạo sạch không chỉ là thành phẩm, mà còn là biểu tượng cho một nền sản xuất văn minh, có trách nhiệm. Quan trọng hơn là thể hiện niềm tin, ý chí và sự đồng thuận giữa nông dân - doanh nghiệp - Nhà nước.