Dựng ‘thành lũy’ trước thiên tai: [Bài 2] Chuyển trạng thái từ bị động sang chủ động

Từng giữ cương vị Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Phó Trưởng ban Thường trực Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan chia sẻ về nỗ lực không ngừng nghỉ của toàn hệ thống chính trị và nhân dân trong hành trình xây dựng cộng đồng an toàn trước thiên tai.

Ông cho rằng, qua hàng ngàn năm đối mặt với thiên tai, dân tộc ta đã tìm ra cách kết nối cộng đồng để phòng ngừa, chống chọi lại thiên tại địch họa. Đó là tố chất, là nét riêng của người Việt trong suốt chiều dài lịch sử.

Là quốc gia chịu tác động nặng nề của nhiều loại hình thiên tai, trong đó nông nghiệp là lĩnh vực chịu tác động thường xuyên và dễ bị tổn thương nhất. Từ một nước thiếu lương thực, kém phát triển, Việt Nam đã chủ động, sáng tạo vượt qua những điều kiện bất lợi về thiên tai, dịch bệnh để sản xuất nông, lâm, thủy sản, đáp ứng đủ lương thực, thực phẩm cho gần 100 triệu dân và đưa nước ta trở thành nước xuất khẩu đứng hàng đầu thế giới.

Vượt qua những thách thức lịch sử của thiên tai

Vị trí địa lý đã tạo cho Việt Nam tiềm năng phát triển rất lớn về nông, lâm, ngư nghiệp, nhưng cũng phải hứng chịu nhiều rủi ro, tác động từ thiên tai. Theo đánh giá của tổ chức Phát triển Liên hợp quốc, Việt Nam là một trong 5 quốc gia chịu tác động nặng nề nhất của biến đổi khí hậu. Cùng với đó, tác động của việc khai thác tài nguyên nước ở thượng nguồn sông Hồng, sông Mê Kông làm thay đổi các quy luật tự nhiên, gia tăng rủi ro thiên tai tại khu vực hạ nguồn.

Trung bình mỗi năm thiên tai gây thiệt hại về kinh tế khoảng 1-1,5% GDP, lấy đi nhiều thành quả, làm chậm sự phát triển ở nhiều khu vực, tác động sâu sắc tới mọi hoạt động kinh tế - xã hội.

Điển hình như năm 2020, thiên tai diễn ra dồn dập và đặc biệt khốc liệt, vượt mức lịch sử trên nhiều vùng miền cả nước. Chúng ta đã phải hứng chịu hơn 500 trận thiên tai, trong đó có 14 cơn bão, 1 áp thấp nhiệt đới, 265 trận đông, lốc, sét, mưa đá, 120 trận lũ quét, sạt lở đất, 90 trận động đất. Cùng với đó là hạn hán, xâm nhập mặn, sạt lở bờ sông, bờ biển nghiêm trọng tại Đồng bằng sông Cửu Long… Thiên tai đã làm 357 người chết và mất tích, tổng thiệt hại về kinh tế trên gần 40.000 tỷ đồng.

Mặc dù thiên tai diễn ra hết sức nghiêm trọng, song công tác phòng ngừa, ứng phó và khắc phục hậu quả đã được Đảng, Chính phủ, Ban Chỉ đạo Trung ương và các cấp, các ngành thực hiện quyết liệt, kịp thời và hiệu quả cùng với sự chủ động của người dân, các tổ chức chính trị xã hội và nhiều tổ chức quốc tế.

Trong đó vai trò quan trọng, then chốt của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn trước đây và nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã luôn không ngừng hoàn thiện vươn lên, vượt qua các thử thách cực hạn đối với những trận thiên tai lịch sử, tạo nên bước khởi sắc toàn diện trong công tác phòng, chống thiên tai, từ phòng ngừa chủ động đến nâng cao năng lực ứng phó và khắc phục hậu quả kịp thời, hiệu quả.

Toàn xã hội chủ động trong công tác phòng ngừa thiên tai

Một trong những đột phá lớn nhất trong những năm vừa qua là thay đổi nhận thức của toàn xã hội về công tác phòng, chống thiên tai, chuyển từ trạng thái bị động ứng phó sang chủ động phòng ngừa.

Công tác phòng, chống thiên tai đã nhận được sự quan tâm chỉ đạo của các cấp Đảng, chính quyền từ Trung ương tới cơ sở: Hàng năm Chủ tịch nước đều có Thư gửi đồng bào và chiến sỹ cả nước nhân ngày Truyền thống phòng, chống thiên tai. Lần đầu tiên Ban Bí thư Trung ương Đảng ban hành Chỉ thị 42-CT/TW ngày 24/3/2020 về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng ngừa, ứng phó, khắc phục hậu quả thiên tai.

Việc lồng ghép nội dung phòng, chống thiên tai vào kế hoạch, hoạt động đã được nhiều Bộ, ngành địa phương quan tâm thực hiện: Tập trung chỉ đạo, ban hành, hướng dẫn chi tiết xây dựng kế hoạch, phương án phòng chống thiên tai các cấp. Lồng ghép nội dung phòng, chống thiên tai vào quy hoạch, kế hoạch phát triển kinh tế xã hội của quốc gia, cấp vùng, của các bộ, ngành và địa phương. Xác định công tác phòng, chống thiên tai là nhiệm vụ quan trọng, cấp bách, thường xuyên của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội.

Việc ứng dụng khoa học công nghệ đã phát huy hiệu quả phục vụ công tác chỉ đạo điều hành của Ban chỉ đạo các cấp như ứng dụng công nghệ họp trực tuyến, App “PCTT”, các công cụ số hóa Zalo, Viber,... xây dựng, quản lý khai thác cơ sở dữ liệu về tình hình thiên tai (như mưa, bão, lũ,…) và hệ thống công trình phòng chống thiên tai (đê điều, hồ đập, khu neo đậu tàu thuyền …), cũng như các đối tượng có nguy cơ chịu ảnh hưởng (tàu thuyền, khu nuôi trồng thủy sản, sản xuất, nơi ở của người dân),...

Hệ thống thiết bị quan trắc, cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất đã được nghiên cứu, lắp đặt thí điểm tại Lào Cai, Yên Bái.

Nhiều ứng dụng khác đang được triển khai như vận hành hồ chứa theo thời gian thực; xây dựng phương án ứng phó ngập lụt theo lưu vực sông, nước dâng cho các khu vực ven biển; xây nhà chống lũ, sản xuất đê di động, thiết bị chằng chống nhà cửa thông minh, thiết bị cảnh báo sớm lũ tại sông suối, ngầm tràn.

Năng lực ứng phó với thiên tai đã được nâng cao

Công tác dự báo cảnh báo, giám sát thiên tai có nhiều tiến bộ. Chất lượng, tiến độ cung cấp thông tin nhất là dự báo vị trí và cường độ bão đã dần tiệm cận với dự báo bão của các nước tiên tiến trong khu vực và trên thế giới. Các đợt mưa lũ, hạn hán, xâm nhập mặn đã được dự báo, cảnh báo sớm.

Công tác theo dõi giám sát diễn biến thời tiết nguy hiểm, thiên tai trong nước và khu vực đã bước đầu được triển khai bài bản và phát huy hiệu quả tại cơ sở.

Hệ thống công trình phòng chống thiên tai được quan tâm đầu tư, từng bước nâng cao khả năng chống chịu của công trình, xóa dần các trọng điểm xung yếu bằng nhiều nguồn vốn, như: Dự án sửa chữa và nâng cao an toàn đập WB8, dự án Chống chịu khí hậu tổng hợp và sinh kế bền vững Đồng bằng sông Cửu Long WB9; các công trình phòng, chống xâm nhập mặn Đồng bằng sông Cửu Long; các dự án cải tạo, nâng cấp khu neo đậu tàu thuyền tránh trú bão,... Các hồ chứa với dung tích phòng lũ đã phát huy hết sức hiệu quả trong việc giảm lũ hạ du.

Song song với đầu tư cho hệ thống công trình phòng chống thiên tai, việc cải tạo, củng cố nâng cao khả năng chống chịu của hệ thống cơ sở hạ tầng nói chung theo hướng đa mục tiêu phục vụ công tác phòng chống thiên tai như trường học an toàn, đường giao thông kết hợp cứu hộ cứu nạn, công trình công cộng kết hợp làm điểm sơ tán tránh trú tập trung,… cũng được quan tâm đầu tư có hiệu quả, đảm bảo an toàn cho người dân và giảm thiểu thiệt hại.

Sự chủ động của người dân, các tổ chức, cá nhân, cộng đồng về phòng, chống thiên tai đã có những chuyển biến tích cực. Trên cơ sở hướng dẫn, người dân đã chủ động chuẩn bị ngay trước khi thiên tai xảy ra. Cộng đồng doanh nghiệp đã chủ động xây dựng và triển khai các phương án ứng phó với thiên tai, đảm bảo an toàn công trình, tài sản và công tác sản xuất, nhất là tại các khu công nghiệp và các nhà máy nằm ở khu vực ven biển.

Công tác khắc phục hậu quả đã triển khai kịp thời, hiệu quả

Công tác cứu trợ, hỗ trợ khắc phục hậu quả thiên tai nhận được sự quan tâm đặc biệt của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội. Các đồng chí lãnh đạo Đảng, Quốc hội, Chính phủ đã trực tiếp đến khu vực bị ảnh hưởng của thiên tai để chỉ đạo công tác khắc phục hậu quả và thăm hỏi các gia đình bị thiệt hại.

Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Hội Chữ thập đỏ và các Ban, Bộ, ngành ở Trung ương và các địa phương đã đồng loạt kêu gọi, vận động, tổ chức các hoạt động quyên góp, ủng hộ đồng bào bị ảnh hưởng bởi bão, lũ bằng tiền và hiện vật (lương thực, thực phẩm, nhu yếu phẩm, trang thiết bị cứu nạn); các tổ chức đoàn thể và đông đảo cộng đồng doanh nghiệp, cá nhân đã chung tay góp sức ủng hộ đồng bào bị thiệt hại, trong đó có nhiều tổ chức, cá nhân đã chủ động quyên góp và trực tiếp đến tận nơi đồng bào bị ngập lụt để hỗ trợ.

Riêng trong đợt mưa, lũ, bão tại miền Trung năm 2020, các tổ chức quốc tế (ADB, JICA, AHA, UNDP...) và một số nước (Hoa Kỳ, Hàn Quốc...) thông qua Ban Chỉ đạo trung ương về phòng chống thiên tai đã hỗ trợ tiền và một số hàng hóa thiết yếu với tổng trị giá trên 25 triệu USD (tương đương 584 tỷ đồng), ngoài ra, các tổ chức tài chính quốc tế (WB, ADB) cũng xúc tiến hỗ trợ 2 dự án ODA (dự án Nâng cao năng lực khả năng chống chịu sạt lở khu vực miền Trung và dự án Hỗ trợ khẩn cấp các tỉnh miền Trung bị thiệt hại do thiên tai năm 2020) để hỗ trợ người dân miền Trung khắc phục hậu quả thiên tai với tổng kinh phí khoảng 550 triệu USD.

Những kết quả đó minh chứng cho tinh thần và khát vọng của nhân dân Việt Nam trong công cuộc chế ngự thiên nhiên, giảm rủi ro thiên tai để hướng đến tương lai phát triển bền vững.