Từ năm 1945 đến nay, trải qua bao thế hệ cán bộ, nhà khoa học, ngành Địa chất Việt Nam đã trở thành lực lượng tiên phong trong việc tìm kiếm, phát hiện và đánh giá tiềm năng tài nguyên khoáng sản. Chỉ riêng trong công tác điều tra - thăm dò, ngành đã phát hiện hàng nghìn điểm mỏ, xác định tiềm năng hơn 60 loại khoáng sản khác nhau.
TS. Nguyễn Văn Nguyên, nguyên Phó Cục trưởng Cục Địa chất Việt Nam (ngồi giữa) cùng các nhà địa chất kiểm tra thực địa quặng Niken ở Hà Giang (cũ). Ảnh: Lan Chi.
Trong đó, việc đánh giá chỉ ra được tiềm năng tài nguyên và một phần trữ lượng 10 loại khoáng sản quy mô lớn và rất lớn (không kể dầu khí) là thành công và được coi là thành tựu tiêu biểu, đặt nền tảng vững chắc cho phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm an ninh nguyên liệu cho đất nước.
Xác định tiềm năng khoáng sản quốc gia
Ngay sau năm 1955, các chương trình điều tra, thăm dò khoáng sản đã được triển khai quy mô trên phạm vi cả nước. Nhờ đó, đến nay, ngành Địa chất đã xác định hơn 60 loại khoáng sản, với hơn 5.000 điểm mỏ trải dài khắp lãnh thổ. Đây là “bức tranh khoáng sản” toàn diện, giúp phản ánh rõ ràng tiềm năng tài nguyên quốc gia, làm cơ sở khoa học cho việc quy hoạch phát triển ngành khai khoáng và nhiều lĩnh vực kinh tế khác.
Đặc biệt, khoảng 10 loại hoặc nhóm khoáng sản có quy mô trung bình, lớn và rất lớn đã trở thành trụ cột cho nền công nghiệp đất nước. Đầu tiên phải kể đến là khoáng sản titan sa khoáng trong tầng cát xám và đỏ - phân bố dọc bờ biển từ Móng Cái đến Vũng Tàu, với tài nguyên và trữ lượng gần 423 triệu tấn, trong đó trữ lượng khoảng 50 triệu tấn, đưa Việt Nam vào chuỗi cung ứng khoáng sản này thuộc tốp đứng đầu thế giới với sản lượng khai thác đạt hơn 1450 nghìn tấn (theo Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ, tháng 1/2025). Đây là nguồn nguyên liệu chiến lược cho hàng không, vũ trụ, chế tạo và vật liệu mới.
Thứ hai là khoáng sản bauxit, tập trung ở Tây Nguyên với tài nguyên và trữ lượng khoảng 3,1 tỷ tấn quặng tinh, nếu so sánh với thế giới thì khoáng sản này đứng thứ ba sau Guinea (Châu Phi) và Úc. Đây là loại khoáng sản được xếp vào "nhóm khoáng sản vì biến đổi khí hậu". Nguồn tài nguyên này tạo nền móng cho ngành công nghiệp alumin - nhôm Việt Nam phát triển với những sản phẩm tham gia vào chuỗi cung ứng toàn cầu, mở ra hướng phát triển mới cho kinh tế vùng.
Các nhà địa chất khảo sát điểm quặng Chì-Kẽm ở Lào Cai. Ảnh: Lan Chi.
Thứ ba là than, chủ yếu tại Quảng Ninh và Thái Nguyên, đóng vai trò chủ lực trong bảo đảm năng lượng, đồng thời góp phần lớn vào ngân sách.
Loại khoáng sản thứ tư là đất hiếm - mang ý nghĩa chiến lược trong sản xuất thiết bị công nghệ cao, năng lượng tái tạo, pin và nam châm vĩnh cửu.
Thứ năm là apatit - photphorit, tập trung tại Lào Cai, là nguồn nguyên liệu chính cho sản cho phân bón, phục vụ trực tiếp sản xuất nông nghiệp mà hiện nay và hiện nay và trong những năm sau này sẽ là nguồn nguyên liệu quan trọng trong sản xuất Pin Lithi- Sắt- Phốt Pho (LFP) cho xe điện...
Thứ sáu là cát trắng, phân bố ở tỉnh ven biển miền Bắc (Quảng Ninh, Nghệ An) và miền Trung, tập trung nhiều nhất ở tỉnh Quảng Trị (gồm Quảng Bình và Quảng Trị cũ), thành phố Huế và thành phố Đà Nẵng (khu vực thuộc tỉnh Quảng Nam cũ), với trữ lượng và tài nguyên hơn 8 tỷ tấn. Đây là nguyên liệu quý cho công nghiệp thủy tinh, quang học và nhất là sản phẩm không thể thiếu trong pin điện mặt trời, smartphone… Hiện nay sản phẩm chế biến cao cấp từ cát trắng silic của Việt Nam đã tham gia vào chuỗi cung ứng thế giới với sản phẩm chất lượng cao của các nhà máy silca ở Huế, Đà Nẵng thuộc Tập đoàn Việt Phương.
Đá hoa trắng là khoáng sản thứ bảy, với nguồn tài nguyên lớn, phân bố ở các tỉnh Yên Bái, Nghệ An phục vụ sản xuất vật liệu xây dựng như đá ốp lát, mỹ nghệ, khoáng chất công nghiệp.
Thứ tám là sắt, phân bố ở nhiều địa phương, giữ vai trò nền tảng trong luyện kim và công nghiệp cơ khí.
Thứ chín là nhóm các khoáng sản đồng - chì - kẽm tập trung chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc, đóng góp cho ngành công nghiệp kim loại màu và hợp kim.
Loại khoáng sản thứ mười là vàng - phân bố ở nhiều nơi, là khoáng sản quý, đem lại nguồn lợi kinh tế cao.
Ngoài ra, khoáng sản đá carbonat tập trung hầu hết ở các tỉnh phía Bắc như Ninh Bình (gồm Hà Nam, Ninh Bình cũ), Thanh Hóa, Nghệ An, Sơn La và Quảng Ninh, Hải Phóng... với nguồn tài nguyên cực kỳ lớn, góp phần phát triển ngành xi măng Việt Nam trong những thập kỷ qua, phục vụ kịp thời đắc lực cho công cuộc xây dựng đất nước.
Việc phát hiện và đánh giá trữ lượng các khoáng sản này giúp Việt Nam chủ động nguồn cung chiến lược, đồng thời nâng cao vị thế trên bản đồ khoáng sản khu vực và thế giới.
Gắn kết phát triển kinh tế, nông nghiệp và môi trường
TS. Nguyễn Văn Nguyên, nguyên Phó Cục trưởng Cục Địa chất Việt Nam, người gắn bó với ngành Địa chất gần 40 năm nhận định, thành tựu điều tra khoáng sản trong 80 năm qua không chỉ mang giá trị khoa học và kỹ thuật mà còn đóng góp thiết thực cho phát triển bền vững.
Nhà địa chất lỗi lạc Vũ Khúc khảo sát vết lộ. Ảnh: Mai Anh.
Trước hết, các kết quả điều tra đã cung cấp cơ sở khoa học quan trọng cho việc hoạch định chính sách và xây dựng chiến lược phát triển ngành khai khoáng. Nhờ dữ liệu địa chất chi tiết, Nhà nước có thể ban hành quy hoạch, cơ chế quản lý hợp lý, đảm bảo khai thác tiết kiệm, chống thất thoát và bảo vệ lợi ích lâu dài của quốc gia.
Tiếp đó, nhiều loại khoáng sản gắn liền trực tiếp với sản xuất nông nghiệp và đời sống nhân dân. Apatit - Photphorit từ Lào Cai được chế biến thành phân bón, góp phần nâng cao năng suất lúa gạo và cây công nghiệp. Cát trắng, cát sông, đá vôi xi măng hay đá hoa trắng lại trở thành nguồn vật liệu cần thiết cho xây dựng hạ tầng nông thôn mới. Những giá trị này không chỉ thúc đẩy phát triển nông nghiệp mà còn tạo việc làm, nâng cao thu nhập và cải thiện đời sống của hàng vạn lao động địa phương.
Cùng với đó, điều tra khoáng sản luôn gắn liền với công tác bảo vệ môi trường và sử dụng hợp lý tài nguyên. Việc khoanh định trữ lượng, dự báo tiềm năng không chỉ phục vụ khai thác, mà còn giúp nhận diện nguy cơ suy giảm và định hướng quản lý bền vững. Các báo cáo địa chất cũng là căn cứ quan trọng để tính toán chi phí phục hồi môi trường sau khai thác, hạn chế tác động tiêu cực đến hệ sinh thái.
Nhờ đó, ngành Địa chất đã khẳng định vai trò kép: vừa đi đầu trong việc cung cấp dữ liệu khoa học cho công nghiệp và nông nghiệp, vừa là lực lượng quan trọng trong công tác bảo vệ tài nguyên, môi trường.
Anh hùng Lao động, Liên đoàn trưởng Liên đoàn Bản đồ miền Nam, nhà địa chất lỗi lạc Nguyễn Xuân Bao khảo sát di sản địa chất ở Hiệp Đức (tỉnh Quảng Nam cũ). Ảnh: Mai Anh.
Nhìn lại hành trình 80 năm, TS. Nguyễn Văn Nguyên cho rằng ngành Địa chất Việt Nam đã đóng góp to lớn cho sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Thành tựu trong điều tra, thăm dò 10 loại khoáng sản quy mô lớn chính là dấu ấn đậm nét, thể hiện trí tuệ và bản lĩnh của nhiều thế hệ cán bộ địa chất. Không chỉ đặt nền móng cho ngành khai khoáng, kết quả ấy còn gắn bó mật thiết với nông nghiệp, môi trường và mục tiêu phát triển bền vững quốc gia.
“Ngày nay, khi đất nước bước vào giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa, ngành Địa chất tiếp tục có sứ mệnh mới: vừa phát huy giá trị 80 năm lịch sử, vừa đồng hành cùng các lĩnh vực kinh tế - xã hội để hướng tới phát triển bền vững. Đó không chỉ là niềm tự hào của quá khứ, mà còn là động lực để ngành Địa chất viết tiếp những trang sử mới cho tương lai đất nước”, TS. Nguyễn Văn Nguyên nhấn mạnh.
