Khủng hoảng ‘đa tầng’, tác động giữa biến đổi khí hậu và an ninh lương thực thực phẩm và dinh dưỡng
Với sự tham gia của các chuyên gia hàng đầu về khí hậu, dinh dưỡng và nông nghiệp, cuộc họp tổ chức ngày 15/7/2025 được hỗ trợ bởi Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) thông qua Chương trình chung của Liên Hợp quốc về Thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong cơ chế đối tác và tài chính cho chuyển đổi hệ thống lương thực, thực phẩm ở Việt Nam cho Quan hệ đối tác Chuyển đổi hệ thống LTTP tại Việt Nam.
Chia sẻ tại hội thảo, Tiến sĩ Mark Lundy - Quản lý Toàn cầu về Môi trường Thực phẩm và Hành vi Người tiêu dùng, Trung tâm Nông nghiệp Nhiệt đới Quốc tế (CIAT) - mô tả hệ thống lương thực toàn cầu đang đối mặt với một “khủng hoảng đa tầng”. Ông cho hay, đói nghèo, suy dinh dưỡng, khí hậu cực đoan và suy giảm đa dạng sinh học không chỉ xuất hiện song song mà còn khuếch đại lẫn nhau.
Đối với Việt Nam, Tiến sĩ Mark Lundy nhấn mạnh những tín hiệu cảnh báo đã trở nên rõ ràng, như xâm nhập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long, lũ quét ở miền núi hay thiếu nước tưới khiến năng suất nông nghiệp sụt giảm. Để ứng phó, Việt Nam cần một hệ thống chỉ số cảnh báo sớm mang tính tích hợp, cho phép theo dõi diễn biến, phân tích rủi ro và phản ứng chính sách nhanh chóng.
PGS.TS Trương Tuyết Mai, Phó Viện trưởng Viện Dinh dưỡng Quốc gia phát biểu tại cuộc họp Tham vấn kỹ thuật về kết quả rà soát hoàn thiện các chỉ số cảnh báo sớm về ảnh hưởng của biến đổi khí hậu đến an ninh lương thực thực phẩm và dinh dưỡng tại Việt Nam. Ảnh: Linh Linh.
Nhóm chuyên gia nghiên cứu đã trình bày tiến độ xây dựng khung phương pháp luận và kết quả rà soát bộ chỉ số cảnh báo sớm phù hợp với bối cảnh Việt Nam. Đây không chỉ là bước rà soát kỹ thuật mà còn là cơ hội tạo điểm kết nối liên ngành, liên cấp và liên kết với các đối tác phát triển. Trước những tác động ngày càng nghiêm trọng của biến đổi khí hậu đến hệ thống lương thực thực phẩm, Việt Nam hiện chưa có một hệ thống giám sát tích hợp. Do đó, yêu cầu cấp thiết đặt ra cho Việt Nam là xây dựng một hệ thống cảnh báo sớm có khả năng nhận diện và phản ứng kịp thời với các rủi ro đối với an ninh lương thực và dinh dưỡng.
Tại hội thảo, các đại biểu đã các đại biểu nhấn mạnh rằng bộ chỉ số cảnh báo cần phản ánh đầy đủ cả bốn trụ cột an ninh lương thực thực phẩm (sẵn có, tiếp cận, sử dụng và ổn định), thay vì tập trung quá nhiều vào dinh dưỡng. Đồng thời, cần cân nhắc đến các chỉ số phản ánh thiệt hại do thiên tai, sâu bệnh, thiệt hại hoa màu, cũng như xem xét yếu tố hạ tầng thủy lợi và năng lực ứng phó của người dân. Một số ý kiến cũng đề nghị làm rõ đối tượng sử dụng hệ thống (quốc gia, tỉnh hay hộ gia đình) và ưu tiên chỉ số định lượng, có thể dễ dàng đo lường tránh đưa quá nhiều chỉ số định tính.
Ngoài ra, các chuyên gia đề xuất việc xây dựng hệ thống cần dựa trên sự tích hợp với hệ thống chỉ tiêu quốc gia, có cơ chế chia sẻ dữ liệu minh bạch, và cần tính đến sự tham gia của cộng đồng, đặc biệt là nhóm dễ bị tổn thương. Hệ thống cảnh báo sớm cũng cần phân định rõ giữa dự báo và cảnh báo, xác định ngưỡng và thời gian cảnh báo (ngắn hạn, trung hạn, dài hạn) để phục vụ thiết thực cho cả nhà hoạch định chính sách ở cấp trung ương và cán bộ thực thi ở địa phương.
Theo đó, các chuyên gia quốc tế và trong nước đã thống nhất rằng, một hệ thống như vậy cần dựa trên nền tảng chỉ số liên ngành, tích hợp và có khả năng thích ứng cao.
TS Mark Lundy, Quản lý Toàn cầu về Môi trường Thực phẩm và Hành vi Người tiêu dùng, Trung tâm Nông nghiệp Nhiệt đới Quốc tế (CIAT) chia sẻ tổng quan về biến đổi khí hậu ảnh hưởng tới tình hình an ninh lượng thực, dinh dưỡng và các khuyến nghị cho chính sách của Việt Nam. Ảnh: Linh Linh.
Khung lý thuyết liên ngành: Nền tảng xây dựng bộ chỉ số cảnh báo
Trong phần trình bày kỹ thuật, nhóm chuyên gia đề xuất một khung phương pháp luận làm nền tảng để hiểu rõ mối quan hệ nhân quả giữa biến đổi khí hậu, an ninh lương thực và kết quả dinh dưỡng - sức khỏe. Khung lý thuyết được xây dựng dựa trên tổng hợp 63 tài liệu quốc tế, lấy cấu trúc khung của UNICEF làm nền tảng, gồm bốn tầng yếu tố: các yếu tố nền (khí hậu, thể chế, nguồn lực), các yếu tố quyết định cơ bản (an ninh lương thực theo bốn trụ cột: sẵn có, tiếp cận, sử dụng, ổn định), yếu tố quyết định trực tiếp (chế độ ăn, tiếp cận dịch vụ), và kết quả cuối cùng (tình trạng dinh dưỡng và sức khỏe).
Khung này không chỉ giúp phân tích rủi ro theo nhóm dân số dễ bị tổn thương mà còn cung cấp cơ sở cho việc thiết kế bộ chỉ số cảnh báo sớm có khả năng phản ánh chính xác nguy cơ và kích hoạt phản ứng chính sách phù hợp.
TS Lê Thị Phương Mai, Trưởng nhóm nghiên cứu về Dinh dưỡng trình bày về kết quả xây dựng khung phương pháp luận và chỉ số cảnh báo sớm về tác động của biến đổi khí hậu đối với an ninh lương thực thực phẩm và dinh dưỡng tại Việt Nam. Ảnh: Linh Linh.
Từ khung lý thuyết trên, nhóm xây dựng bộ chỉ số cảnh báo sớm gồm 70 chỉ số, chia thành nhóm chỉ số chính, phụ và nền tảng. Các chỉ số được lựa chọn theo sáu tiêu chí chặt chẽ: tính nhạy cảm, đặc hiệu, kịp thời, sẵn có, độ tin cậy và khả năng đo lường định lượng. Trong đó, có 29 chỉ số cảnh báo chính phản ánh trực tiếp nguy cơ mất an ninh lương thực và dinh dưỡng, 20 chỉ số phụ hỗ trợ phân tích nguyên nhân, và 21 chỉ số trung gian phục vụ phân tích tổng hợp, xây dựng kịch bản dài hạn.
Đáng chú ý, hệ thống dữ liệu nền của Việt Nam được đánh giá là khá đầy đủ với sự tham gia của Tổng cục Thống kê, Bộ Y tế, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, Viện Dinh dưỡng... Tuy nhiên, hạn chế nằm ở chỗ dữ liệu vẫn phân tán, thiếu cơ chế chia sẻ liên ngành, năng lực phân tích còn manh mún. Vì vậy, nhóm chuyên gia khuyến nghị cần thiết lập nền tảng tích hợp dữ liệu đa ngành, triển khai thí điểm bộ chỉ số tại một số địa phương dễ bị tổn thương như Đồng bằng sông Cửu Long, Tây Nguyên và miền núi phía Bắc.
Khoảng 2,8 tỷ người trên thế giới không đủ khả năng chi trả cho một chế độ ăn lành mạnh, trong khi biến đổi khí hậu được dự báo sẽ khiến sản lượng cây trồng toàn cầu giảm đến 24% vào cuối thế kỷ. Ảnh: WTO.
Ở góc độ chuyên gia dinh dưỡng, PGS.TS Trương Tuyết Mai - Phó Viện trưởng Viện Dinh dưỡng Quốc gia - cho rằng, bộ chỉ số này cần trở thành công cụ thực sự hữu dụng, kết nối giữa các ngành và phản ánh thách thức thực tiễn tại địa phương. Bà cho biết Viện Dinh dưỡng đã đồng hành cùng Bộ Nông nghiệp và Môi trường, UNDP từ giai đoạn đầu xây dựng khung chỉ số hệ thống LTTP bền vững, tạo nền tảng mở rộng thành bộ chỉ số cảnh báo sớm về khí hậu và dinh dưỡng.
Tuy nhiên, bà Mai cũng lưu ý rằng dữ liệu hiện nay còn nhiều rào cản kỹ thuật và thể chế. Để khắc phục, cần tăng cường năng lực phân tích dữ liệu, xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành mạnh mẽ và sự đồng hành từ các tổ chức quốc tế.
Ở góc độ chuyên gia dinh dưỡng, PGS.TS Trương Tuyết Mai - Phó Viện trưởng Viện Dinh dưỡng Quốc gia - cho rằng, bộ chỉ số này cần trở thành công cụ thực sự hữu dụng, kết nối giữa các ngành và phản ánh thách thức thực tiễn tại địa phương. Bà cho biết Viện Dinh dưỡng đã đồng hành cùng Bộ Nông nghiệp và Môi trường, UNDP từ giai đoạn đầu xây dựng khung chỉ số hệ thống LTTP bền vững, tạo nền tảng mở rộng thành bộ chỉ số cảnh báo sớm về khí hậu và dinh dưỡng.
Tuy nhiên, bà Mai cũng lưu ý rằng dữ liệu hiện nay còn nhiều rào cản kỹ thuật và thể chế. Để khắc phục, cần tăng cường năng lực phân tích dữ liệu, xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành mạnh mẽ và sự đồng hành từ các tổ chức quốc tế.
Hướng đến một hệ thống lương thực thực phẩm bền vững, linh hoạt và thích ứng khí hậu, Việt Nam cần tiếp tục theo đuổi các giải pháp tích hợp, kết nối dữ liệu, chuyên môn và quyết tâm chính trị thúc đẩy những hành động cụ thể.
