Vườn cam đẹp nhất xứ Mường

Nhờ những phương pháp riêng, luôn biết lắng nghe hơi thở của đất để kịp thời chăm sóc, phục dưỡng, giải độc, vườn cam của anh Tuân đang là vườn cam đẹp nhất xứ Mường.

Trang trại rộng hơn 3ha bạt ngàn cam, quýt sắp cho thu hoạch của anh Nguyễn Anh Tuân đẹp như một bức tranh. Gam màu xanh mướt chủ đạo làm nền cho những chùm cam, quýt trĩu cành đang chuyển vàng óng. Ít ai biết hơn 2 năm trước, cả vùng chuyên canh cây có múi Cao Phong khốn khổ vì nạn kích điện bắt giun, hủy hoại sức khỏe đất đến mức anh Tuân phải viết tâm thư cầu cứu Bộ trưởng Bộ NN-PTNT. Nay màu xanh đã trở lại mảnh đất này khi sức khỏe đất trồng được phục hồi.

Thành quả ngày nay của vợ chồng anh Nguyễn Anh Tuân - chủ trang trại cam ở xã Cao Phong, tỉnh Phú Thọ (trước đây là xã Thu Phong, huyện Cao Phong, tỉnh Hòa Bình) không phải dễ dàng có được trong ngày một ngày hai. Trang trại bạt ngàn cây ăn trái với cam, quýt là cây chủ đạo phủ xanh từ chân dốc lên đỉnh dốc. Không thể đếm được có bao nhiêu cây, nhưng gốc cây nào cây nấy đều sạch sẽ ngăn nắp, không một chiếc lá rụng.

Thảm cỏ xanh mướt phủ trên mặt đất là những loại cỏ thấp, cỏ trên bề mặt hữu ích được chọn giữ lại với tác dụng giữ ẩm cho đất, vừa tạo môi trường sống cho các vi sinh vật hữu ích, từ đó giúp đất ngày càng tơi xốp. Đàn gà tung tăng dạo chơi kiếm ăn dưới bóng cây xanh mát. Tất cả đều có dụng ý của ông chủ vườn Nguyễn Anh Tuân.

Con đường nhỏ xuyên giữa trang trại của anh Tuân hai bên là hai hàng cây sum suê, xanh tốt và trĩu quả. Khu đồi thoải, khá bằng phẳng rộng hơn 3ha được quy hoạch thành các phân khu theo độ cao, bám theo sườn đất dốc để trồng cây. Những hàng cây ngay ngắn, ra hàng ra lối, cành cây nọ đan cành cây kia líu ríu.

Muốn đi xuyên qua những cây cam ruột vàng, cam xã Đoài, cam Vinh - những giống cam nổi tiếng để tới ngắm những cây quýt ngọt hay cam Canh trĩu cành, nếu không muốn cụng đầu vào những chùm quả đang căng mọng sắp chín thì phải cúi thấp đầu xuống rồi chọn cách đi lom khom.

Mấy ngày nay, anh Tuân mượn 4 lao động khỏe mạnh người Mường ở xã bên sang làm giúp. Công việc của họ là buộc cành, chống cành, níu cành, phân cành không cho cành nọ díu vào cành kia… vì các cây đều quá sai quả. Những cây sai quả, bị nghiêng phải lấy một cây luồng chắc chắn làm cột đỡ, buộc thân chính của cây tựa vào đó, nếu không nó sẽ bò rạp xuống đất, vừa khó khăn khi thu hoạch vừa ảnh hưởng tới chất lượng quả.

Từ sáng sớm, anh Tuân đã chuẩn bị 50 cây luồng tép đặc ruột để làm cột chống. 5 người miệt mài cùng phân lô làm cuốn chiếu, chia 2 tốp để đỡ nhau, người buộc cột chống, người nâng cành, níu cành... Việc phân tán, chống cho cây đứng thẳng có rất nhiều công dụng, vừa tạo lối đi để thuận tiện chăm sóc, thu hoạch quả, vừa có ánh sáng để cây nào cũng đủ nắng giúp quả chín đều, không bị cớm, rám vỏ. Một công dụng khác là ánh nắng lọt xuống sẽ cung cấp nhiệt lượng cho tầng thực vật thấp nhất sát mặt đất. Tất cả tạo thành một hệ sinh thái bổ trợ lẫn nhau.

Vụ thu hoạch này là vụ thứ hai kể từ khi nạn kích giun hoành hành ở vùng chuyên canh cây có múi Cao Phong (Hòa Bình cũ) bị dẹp bỏ, dù cho tới bây giờ vẫn còn những kẻ lén lút đi kích điện bắt giun. Suốt 3 năm qua, vừa phục hồi vườn cây suy kiệt, anh Tuân vừa cải tạo, phục hồi đất, kiên trì giải độc cho đất - điều mà anh vô cùng lo lắng.

“Trong trồng trọt, các yếu tố đất, nước, độ ẩm, ánh sáng, phân bón, giống cây trồng… đều là những yếu tố vô cùng quan trọng. Nhưng với tôi, đất là thứ quan trọng nhất. Nếu sức khỏe đất không đảm bảo, không được cải tạo liên tục sẽ không bao giờ có vùng trồng ổn định, bền vững” - anh Tuân nhấn mạnh.

Nạn kích giun bùng nổ hủy hoại nghiêm trọng vùng canh tác cây ăn quả ở Cao Phong, rầm rộ nhất vào giai đoạn giữa năm 2023. Hàng trăm đối tượng từ khắp nơi kéo tới sục sạo khắp các ngóc ngách, vườn tược, bìa rừng. Chúng dùng thiết bị kích điện dí thẳng xuống mặt đất, dòng điện được kích lên tới 5.000V chạy lan xuống mặt đất.

Trong phạm vi bằng một cái sân nhỏ (vài chục m2), giun đất bị điện giật cong người, trồi hết lên mặt đất. Những “chiến binh thầm lặng” giúp tơi xốp đất, được ví như những “cỗ máy cày” trong lòng đất, người bạn hữu ích của cây trồng, của đất… bị hủy diệt bởi cái lợi trước mắt. Chứng kiến cảnh ấy, anh Tuân lòng như lửa đốt.

“Không chỉ tiêu diệt giun đất, hậu quả của nạn kích giun bằng điện vô cùng nghiêm trọng. Nó hủy hoại sức khỏe đất, tiêu diệt toàn bộ hệ sinh thái trong lòng đất, tận diệt những vi sinh vật có lợi trong đất. Để phục hồi sức khỏe của đất về trạng thái ban đầu, thời gian phải tính bằng năm và tốn kém rất nhiều chi phí vật tư, phân bón… Không những vậy, toàn bộ bộ rễ của cây cũng bị héo, chột do bị dòng điện thiêu rụi. Đấy là một trong những nguyên nhân khiến cây vàng lá, héo rễ, suy kiệt, xuống sức nhanh chứ không chỉ do bệnh greening hay bệnh tuyến trùng ở cây có múi” -  anh Tuân phân tích.

Sinh ra và lớn lên ở quê lúa Thái Bình, anh Tuân vốn học ngành công nghệ thông tin, là dân IT và truyền thông mạng xã hội chuyên nghiệp. Một lần lên nhà bạn ở Cao Phong chơi, anh bị cuốn hút bởi những trang trại cam bạt ngàn, trĩu cành, lúc lỉu quả, xanh ngút mắt… Anh ấp ủ được sở hữu một trang trại cây ăn trái. Một thời gian sau, anh xin vào làm việc cho một công ty phân phối phân vi sinh, phụ trách địa bàn Cao Phong. Anh có cơ hội tích lũy kinh nghiệm, tìm hiểu những thứ liên quan tới trồng trọt, chăm sóc đất… để chuẩn bị cho kế hoạch ấp ủ. Đây cũng là khoảng thời gian rất nhiều vườn cam ở Cao Phong bị suy kiệt, kém chất lượng, vàng lá, năng suất thấp… sau thời kỳ huy hoàng những năm 2010 - 2015. Tiếp đó là nạn kích giun khiến thêm một lần nữa sức khỏe đất của thủ phủ cây ăn trái xứ Mường điêu đứng.

Quãng năm 2021, anh Tuân tiếp quản trang trại cam rộng 3ha tại xã Thu Phong (huyện Cao Phong, tỉnh Hòa Bình cũ, nay là xã Cao Phong, tỉnh Phú Thọ). Vườn cam lúc đó đang bị suy kiệt, lá vàng quạch. Việc đầu tiên anh Tuân nghĩ tới là phải cải tạo đất.

Quá trình cải tạo đất, anh rất chú trọng tới vai trò của cỏ bởi cỏ chính là thứ giúp giải độc cho đất. Các thời điểm phát cỏ trong năm sẽ được cân đối để bổ sung nền hữu cơ từ chính sinh khối của cỏ. Anh cho biết không bao giờ động đến bộ rễ của cây, khác hoàn toàn so với tư duy canh tác truyền thống trước đây.

Anh Tuân phân tích: “Ngày trước mọi người hay cuốc đất, đào xới rồi cho phân xuống. Với đất đồi, tốc độ bốc hơi nước rất nhanh gây hiện tượng khô, gây cháy rễ. Tôi thay đổi hướng làm, không cuốc đất, không xới làm ảnh hưởng tới bộ rễ mà chỉ bổ sung phân trên bề mặt, sau đó nhờ giun dế ‘cõng’ phân hữu cơ xuống sâu trong đất để bổ sung dinh dưỡng cho cây. Cách làm này khá an toàn, không động chạm đến bộ rễ, không phát tán làm lây nhiễm nguồn bệnh tồn lưu từ những mùa cũ. Tôi nhận thấy việc tác động tới bộ rễ của cây là yếu tố làm lây lan bệnh mạnh hơn. Việc bón phân bề mặt rồi sau đó là quản lý cỏ cũng là cách thức cải tạo đất rất tốt.

Ngoài ra, trong quá trình cải tạo đất tôi phát hiện ra phân hữu cơ đóng vai trò quyết định. Nền phân hữu cơ tốt thì không bao giờ phải lo vấn đề độ pH đất. Khi có nền phân hữu cơ ổn định thì pH đất sẽ luôn ổn định ở mức từ 5.8 - 6.2, phù hợp với cây cam. Bổ sung nền hữu cơ (như phân chuồng, phân ủ, các loại phân hoai mục…) giúp đất tơi xốp một cách tự nhiên, đồng thời độ pH cũng tự nhiên ổn định, cây hấp thụ chất dinh dưỡng tốt hơn.

Nền hữu cơ càng tốt thì cây cối càng bền, khác biệt hoàn toàn với phân vô cơ có tính chất tác động nhanh, tức thời giúp cây xanh tốt trong thời gian ngắn nhưng chỉ sau đó khoảng 2 tuần cây lại rơi vào tình trạng suy yếu như ban đầu. Với phân hữu cơ, cây trồng sẽ ‘ăn’ một cách từ từ, ổn định. Đó cũng chính là nguồn dinh dưỡng nuôi các vi sinh vật trong đất”.

Đối với cây ăn quả nói chung và vùng trồng cam Cao Phong nói riêng, theo anh Tuân, vấn đề lớn nhất chính là sức khỏe của cây và phụ thuộc rất nhiều vào sức khỏe của đất. Đất có tốt thì cây mới khỏe. Cây có tốt thì bộ rễ của cây mới khỏe, đồng nghĩa với việc cây sẽ bền sức, có sức khỏe để kháng được những bệnh phổ biến.

Sau một thời gian cải tạo đất, anh Tuân tự tích lũy cho mình những kinh nghiệm thực tế, phải thường xuyên, chủ động giải độc cho đất. Đất trồng cây cũng như một thực thể, các loại hóa chất được con người “bơm” vào quá liều lượng, quá mức cho phép sẽ khiến tỷ lệ các chất trong đất mất cân bằng, gây hiện tượng đất bị ngộ độc. Đơn cử, nếu bón quá nhiều đạm sẽ khiến cây tốt lá, bốc hết lên lá mà không kịp chuẩn bị dưỡng chất cho quá trình ra hoa, đậu quả. Hay tưới quá nhiều nước gây úng, nước không thoát kịp bị tích dưới lòng đất sẽ làm bộ rễ bị úng, một thời gian sau thì thối rễ.

Theo anh Tuân, giải độc đất phụ thuộc vào các vấn đề đất bị ngộ độc. Ngộ độc ở đây bao gồm cả ngộ độc vô cơ và ngộ độc hữu cơ. Ngộ độc hữu cơ do bón quá nhiều phân hữu cơ, sinh ra nhiều khí độc, tạo ra một số kim loại nặng quá mức cần thiết. Ngộ độc vô cơ là hiện tượng bón quá nhiều chất hóa học gây ra hiện tượng muối hóa, hiện tượng pH bị tụt sâu. Nếu không cải tạo được yếu tố pH, muối hóa sớm, càng ngày hiện tượng này trong đất càng trầm trọng. Khi đó, cây sẽ không hấp thụ được dinh dưỡng dẫn tới hiện tượng ngộ độc vô cơ.

Để giải bài toán này, anh Tuân cải tạo đất bằng cách bổ sung hữu cơ một cách thường xuyên nhưng từ từ để đất dần thích nghi, chuyển hóa. Quá trình bổ sung hữu cơ cần có thời gian ủ phân hoai mục. Như đối với phân chuồng, thời gian ủ sẽ giúp tăng thêm các vi sinh có lợi, hạn chế được các loại bệnh gây ra từ việc sử dụng phân hữu cơ sống. Đối với trường hợp đất ngộ độc do lạm dụng hóa chất diệt cỏ, để giải độc anh Tuân thường dùng Vitamin 3B (B1, B6, B12).

Anh chia sẻ: “Vai trò quan trọng nhất và không thể thiếu chính là vi sinh. Sau một thời gian làm tôi phát hiện ra một số chủng vi sinh mang tính chất tự dưỡng giúp cố định đạm (Azotobacter), phân giải lân (Pseudomonas fluorescens), một số loại phân giải khoáng, kali (Bacilus Megaterium). Khi sử dụng tôi đánh giá cao các loại vi sinh này bởi chúng mang tính tự dưỡng mà ta không cần bổ sung thêm vào trong đất. Điển hình như vi sinh vật cố định đạm tự tổng hợp từ nitơ trong không khí chuyển hóa thành đạm cho cây. Quá trình này giúp giảm thiểu chi phí, hỗ trợ cây giảm các vấn đề ngộ độc vô cơ, ngộ độc hữu cơ, một số vi sinh vật có thể giải độc thuốc trừ sâu, thuốc trừ cỏ…

Ngoài ra, ta có thể sử dụng một số nhóm vi sinh vật giúp cải thiện đất. Tôi không lạm dụng quá nhiều những vi sinh vật mà chú trọng vấn đề pH. Cần hiểu các nhóm vi sinh vật nào ở nhóm pH bao nhiêu, tùy thuộc vào các giai đoạn cụ thể để bổ sung vi sinh cho phù hợp. Ví dụ giai đoạn cần phân giải lân cao để ra hoa kết trái ta cần bổ sung lân; thời điểm sinh trưởng của cây thì bổ sung đạm và vi sinh phân giải đạm.

Sử dụng các vi sinh vật cần tương thích với các giai đoạn cây cần những loại dưỡng chất gì. Ngoài ra, ta cũng nên sử dụng các vi sinh vật phòng bệnh và trị sâu. Vai trò của vi sinh vật rất đáng kể. Trên cây cam, rầy rệp phát triển rất mạnh. Vi sinh vật đặc trị rầy rệp chính là nấm xanh, nấm trắng để xử lý ấu trùng, trứng sâu. Giai đoạn mùa xuân ta nên bổ sung các loại nấm xanh, nấm trắng bởi chúng giữ vai trò rất tốt cho trị bệnh. Nấm đối kháng cũng hỗ trợ tốt quá trình xử lý bệnh của cây”.

Quá trình chăm sóc vườn cam, anh Tuân sử dụng hàng loạt vi sinh đơn chủng cho từng giai đoạn, kết hợp với các dinh dưỡng hữu cơ nhằm hỗ trợ, nuôi dưỡng vi sinh, tăng độ màu mỡ, độ ẩm và tơi xốp cho đất. Việc sử dụng vi sinh được quản lý sát sao theo thời tiết, theo dõi cây trồng và mức độ sâu bệnh.

Các vi sinh được sử dụng rất đa dạng như: Bacillus subtilis, Bacillus Linchenfomic, Bacillus amyloliquefaciens, Bacillus Pumilus, Bacillus megaterium; xạ khuẩn Streptomyces; nấm rễ cộng sinh Mycorrhizae; các chủng nấm đối kháng (Trichoderma và Cheatomium); nấm trị tuyến trùng (Pophyra Lilacinus); vi nấm trắng (Beauveria Bassiana), nấm ký sinh (Metarhizium anisopliae), vi sinh BT (Bacillus thuringiensis) trị sâu, phân giải lân (Pseudomonas fluorescens) và Bacilus Megaterium (phân giải khoáng và kali), cố định đạm (Azotobacter Rhizobium), khuẩn lạc Rhodopseudomonas sp.

Các loại phân bón dùng để chăm bón cây và cải tạo đất cũng được anh Tuân sử dụng đa dạng như phân dơi (đặc biệt giúp đất tơi xốp), phân trùn quế, phân gà trấu, phân trâu bò, phân chim cút và các loại phân ủ như ủ cá, đạm tôm, dịch trùn quế, ủ chuối chín, ủ đậu tương và ngô…

Bằng sự kiên trì, không ngừng học hỏi, không nhụt chí, anh Tuân đã từng bước giải độc, hồi phục sức khỏe đất trang trại cam 3ha của mình. Anh học hỏi liên tục về dinh dưỡng cây trồng, các yếu tố cải tạo đất, kỹ thuật chăm sóc cây từng giai đoạn. Anh dùng các nguồn dinh dưỡng hữu cơ như đậu tương, trứng, sữa, rong biển, amino axit, than hoạt tính, vi lượng nhập khẩu, chitosan, đạm tôm, dịch trùn quế, phân gà, phân dơi, phân trâu bò hoai mục và hơn 30 chủng vi sinh khác nhau tự nhân nuôi. Ngay như với lớp cỏ trên bề mặt anh cũng nhìn nhận, vận dụng để sử dụng một cách linh hoạt.

“Cỏ cũng cần phải quản lý và không được phát quá sát gốc. Phát quá sát, những ngày khô nắng cỏ sẽ dễ bị cháy bộ rễ trên bề mặt, cháy rễ tơ. Ngày lạnh quá lớp giun trên bề mặt cũng bị ảnh hưởng theo. Do đó khi phát cỏ, bao giờ cũng nên để ở độ dày từ 5 - 10cm, không quá sát gốc. Một năm tôi phát cỏ 6 lần căn cứ theo thực trạng cỏ trên bề mặt. Nếu cỏ cao quá đầu gối gây vướng víu cho việc chăm sóc, tưới cây, khi đó sẽ tiến hành phát.

Cỏ cũng là một nguồn sinh khối rất tốt cho đất, là nguồn dinh dưỡng để giun dế ‘cõng’ xuống, giúp đất tơi xốp hơn” - anh Tuân chia sẻ.