TS Nguyễn Sĩ Dũng - nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội.
Mối quan hệ giữa trí thức và văn hóa rất đa diện và gắn bó chặt chẽ với nhau. Chúng ta hãy cùng khám phá một số cách thức liên kết chính giữa trí thức với văn hóa.
Trước hết, trí thức góp phần định hình văn hóa. Trong mối liên kết này, trí thức góp phần định hình văn hóa với ba tư cách: 1. Những người sáng tạo văn hóa; 2. Những người diễn giải văn hóa; 3. Những người gác cổng văn hóa.
Trí thức với tư cách là những người sáng tạo văn hóa. Các nhà tư tưởng, nghệ sĩ, học giả và nhà phê bình văn hóa thúc đẩy ranh giới của những ý tưởng và biểu hiện đang có, làm phong phú cho xã hội với các hình thức nghệ thuật, triết học và khám phá khoa học mới. Họ góp phần vào sự phát triển của văn học, âm nhạc, mỹ thuật và diễn ngôn xã hội.
Việt Nam có một lịch sử lâu đời và rực rỡ về những trí thức đã đóng góp to lớn cho sự phát triển văn hóa và xã hội của đất nước. Đó là Nguyễn Trãi (1380 - 1442), nhà chính trị, nhà văn, nhà thơ kiệt xuất thời Lê Sơ. Ông được mệnh danh là "Ức Trai tiên sĩ", nổi tiếng với bài thơ "Bình Ngô đại cáo" hùng hồn, bản cáo trạng đanh thép tố cáo tội ác của giặc Minh và khẳng định độc lập tự chủ của dân tộc Việt Nam; Lê Quý Đôn (1704 - 1779), bậc học giả uyên bác, nhà kinh tế, quân sự lỗi lạc. Ông để lại nhiều tác phẩm có giá trị về lịch sử, địa lý, quân sự, kinh tế, văn hóa như "Đại Việt sử ký tiền biên", "Phủ biên tạp lục", "Kinh đồ chính bản"; Nguyễn Du (1765 - 1825), đại thi hào dân tộc, tác giả kiệt xuất của bộ truyện thơ nổi tiếng thế giới "Truyện Kiều". Ông được người Việt Nam tôn vinh là "Đại thi hào dân tộc", tác phẩm của ông ca ngợi tình yêu đôi lứa, khát vọng sống và lên án những bất công trong xã hội phong kiến…
Về vai trò sáng tạo văn hóa, Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng đã để lại một di sản văn hóa đồ sộ, bao gồm các tác phẩm thơ, văn, báo chí... Các tác phẩm của Người không chỉ có giá trị về mặt văn học mà còn có giá trị về mặt tư tưởng, chính trị. Chúng phản ánh sâu sắc những suy nghĩ, trăn trở của Người về con đường cách mạng của dân tộc, về cuộc sống của nhân dân, về tình yêu quê hương, đất nước và con người Việt Nam.
Trí thức với tư cách là những người diễn giải văn hóa. Trí thức giúp phân tích và giải thích các hiện tượng văn hóa khác nhau, cung cấp khuôn khổ để hiểu và đánh giá chúng. Họ đưa ra những quan điểm nhận xét, đánh giá về truyền thống, giá trị và niềm tin. Bằng cách đó họ thúc đẩy diễn ngôn và và tranh luận xã hội về văn hóa.
Ví dụ dễ cảm nhận nhất là về vai trò của các nhà sử học. Các nhà sử học là những người chuyên nghiên cứu và ghi chép về quá khứ. Họ sử dụng kiến thức của mình để giải thích các sự kiện lịch sử, các nhân vật lịch sử và các xu hướng lịch sử. Ví dụ, nhà sử học Trần Quốc Vượng đã viết cuốn sách "Việt Nam thời tiền sử" để giải thích về lịch sử của Việt Nam trước khi có chữ viết.
Một ví dụ khác là các nhà văn. Các nhà văn sử dụng ngôn từ để kể chuyện, miêu tả thế giới và truyền tải ý tưởng. Họ có thể đóng vai trò là những người diễn giải văn hóa bằng cách giải thích các giá trị, niềm tin và phong tục tập quán của một xã hội. Ví dụ, nhà văn Nguyễn Minh Châu đã viết truyện ngắn "Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành" để phản ánh về thân phận người phụ nữ trong xã hội Việt Nam thời kỳ đổi mới.
Tóm lại, trí thức này sử dụng kiến thức và kỹ năng của mình để giúp chúng ta hiểu rõ hơn về văn hóa. Họ giúp chúng ta nhìn nhận thế giới theo những cách mới mẻ và cung cấp cho chúng ta những hiểu biết sâu sắc về lịch sử, con người và xã hội.
Trí thức với tư cách là những người gác cổng văn hóa. Một số người cho rằng trí thức nắm giữ quyền lực trong việc ảnh hưởng đến những gì được công nhận là văn hóa, là có giá trị. Họ có thể kiểm soát các tổ chức như trường đại học, viện bảo tàng và phương tiện truyền thông, định hình những gì được tiếp cận với tài nguyên và khán giả.
Các giáo sư đại học là những người có chuyên môn cao trong một lĩnh vực cụ thể. Họ có thể đóng vai trò là những người gác cổng văn hóa bằng cách quyết định những gì được giảng dạy trong các trường đại học và những gì được coi là kiến thức chính thống. Ví dụ, các giáo sư đại học có thể quyết định liệu một tác phẩm văn học có được giảng dạy trong các lớp học hay không, hoặc liệu một lý thuyết khoa học có được chấp nhận hay không.
Các nhà báo thu thập và đưa tin. Họ có thể đóng vai trò là những người gác cổng văn hóa bằng cách quyết định những gì được đưa tin và cách thức đưa tin. Ví dụ, các nhà báo có thể quyết định liệu một vấn đề đang diễn ra có được đưa tin hay không, hoặc liệu một quan điểm nhất định có được đưa ra hay không.
Thứ hai, trí thức giữ vai trò phản ánh văn hóa. Trí thức phản ánh văn hóa vì công việc trí tuệ được định hình bởi bối cảnh văn hóa. Những ý tưởng và lý thuyết được phát triển bởi trí thức bị ảnh hưởng bởi môi trường xã hội, chính trị và kinh tế đang thống trị. Trí thức vật lộn với những thách thức và mối quan tâm của thời đại, phản ánh những lo lắng và khát vọng của cộng đồng.
Trí thức phản ánh văn hóa, vì họ ghi chép và lưu trữ các sự kiện và biểu hiện văn hóa. Các nhà sử học, nhà dân tộc học và nhà nhân chủng học văn hóa đóng một vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và truyền tải kiến thức, truyền thống và câu chuyện văn hóa cho các thế hệ tương lai.
Trí thức phản ánh văn hóa, vì họ có thể thách thức hoặc củng cố các chuẩn mực văn hóa thống trị. Công việc của họ có thể phê bình và phơi bày những khía cạnh có vấn đề của một nền văn hóa hoặc đưa ra biện minh cho các cấu trúc quyền lực hiện có. Họ có thể là tác nhân của cả thay đổi xã hội và bảo thủ văn hóa.
Thứ ba, trí thức và văn hóa là động lực thúc đẩy lẫn nhau. Văn hóa cung cấp chất liệu cho các hoạt động trí tuệ. Những trải nghiệm sống, truyền thống và cách kể chuyện trong một nền văn hóa cung cấp nguồn tài liệu phong phú cho các nghệ sĩ, nhà triết học và nhà khoa học khám phá, phân tích và diễn giải. Ngược lại, công việc trí tuệ định hình các hoạt động văn hóa. Các lý thuyết, khám phá và sáng tạo nghệ thuật của trí thức có thể tác động đến cách mọi người hiểu thế giới, tương tác với nhau và thực hành truyền thống của họ.
Mối quan hệ giữa trí thức và văn hóa là một mối quan hệ liên tục phát triển. Cả văn hóa và công việc trí tuệ đều là những thực thể năng động, không ngừng tương tác và ảnh hưởng lẫn nhau theo một cách phi tuyến tính. Các phong trào, công nghệ và thay đổi xã hội mới có thể phá vỡ các chuẩn mực đã được thiết lập và tạo ra những con đường mới cho nghiên cứu trí tuệ.
Tóm lại, mối quan hệ giữa trí thức và văn hóa là một điệu nhảy phức tạp của sự sáng tạo, diễn giải, phản ánh và ảnh hưởng. Cả hai đều định hình và được định hình bởi nhau, góp phần vào sự phát triển liên tục của các xã hội và sự hiểu biết của con người.
