Đầu tháng Sáu, cánh đồng trình diễn hơn 1ha của Trung tâm Chuyển giao Công nghệ và Khuyến nông (CETDAE) thuộc Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam ở xã Vĩnh Quỳnh (Thanh Trì - Hà Nội) như khoác chiếc áo sẫm màu, báo hiệu lúa sắp đến kỳ thu hoạch.
Không mang sắc vàng óng quen thuộc, cánh đồng ấy là nơi PGS.TS Phạm Văn Dân - Giám đốc Trung tâm cùng cộng sự lặng lẽ viết tiếp giấc mơ gieo trồng một giống lúa không chỉ cho năng suất, mà còn mang theo chất lành và dấu ấn thuần Việt trong từng hạt gạo.
PGS.TS Phạm Văn Dân (thứ hai từ trái) vui mừng trước kết quả khảo nghiệm của lúa dinh dưỡng. Ảnh: Bảo Thắng.
Lúa của vi chất và sức khỏe
Không phải đến bây giờ người ta mới nói về gạo sạch hay lúa hữu cơ. Nhưng với lúa dinh dưỡng (còn gọi là lúa thảo cẩm, lúa thảo dược, lúa màu), câu chuyện trở nên khác biệt. Đây là dòng lúa được chọn tạo có chứa hàm lượng cao các vi chất như sắt, kẽm, canxi, protein, cùng các axit béo thiết yếu như Omega 3, Omega 6, Omega 9. Đặc biệt, sắc đen tím của hạt không chỉ lạ mắt mà còn như chỉ dấu của hợp chất Anthocyanin - chất chống oxy hóa mạnh mẽ, có khả năng ức chế tế bào ung thư.
Khi lúa bén đất, cũng là lúc con người bắt đầu hành trình gắn bó suốt đời với những hạt giống đặc biệt. Giữa đồng lúa đang sắp gặt, ông Dân, Giám đốc CETDAE, trong chiếc áo sơ mi sắn tay, cẩn thận xem từng bông lúa, từng thế đất. Câu chuyện với đồng nghiệp cũng không dừng ở chuyện độ dài bông hay tỷ lệ lép, mà là cuộc đối thoại với thời gian: Giống nào ngắn ngày hơn, giống nào giàu vi chất hơn, giống nào có thể chống chịu tốt hơn trong thời tiết khắc nghiệt.
Gắn bó ngót 20 năm với hành trình chọn tạo, người đứng đầu CETDAE không giấu vẻ tự hào khi nhắc đến những bông lúa đang dần cong mình ngoài đồng. "Hơn 10 giống lúa dinh dưỡng mà chúng tôi đang khảo nghiệm đều vượt trội về chất lượng hạt, độ chống chịu và giá trị dinh dưỡng. Không còn là hạt gạo đơn thuần, đây là một dạng thực phẩm chức năng mà thị trường ngày càng quan tâm", ông hào hứng nói.
Cánh đồng khảo nghiệm lúa dinh dưỡng tại xã Vĩnh Quỳnh, huyện Thanh Trì, Hà Nội. Ảnh: Bảo Thắng.
Trong mắt ông Dân, lúa dinh dưỡng là kết tinh của hàng nghìn ngày lao động âm thầm, hàng vạn giờ đổ mồ hôi và cả một hệ sinh thái của tri thức. Có cả những nếp trăn trở và tầm nhìn xa rộng của một người dũng cảm chọn con đường “lạ” để khai mở hướng đi mới cho hạt gạo Việt.
Nhưng để có được mùa gặt hôm nay, những cán bộ như ông Dân từng nếm đủ trái đắng của thị trường. Hồi 2008, một công ty từng đặt hàng 10 ha lúa dinh dưỡng tại Thanh Hóa, thương vụ được kỳ vọng sẽ đưa giống lúa mới ra ngoài ban mai. Nhưng sát mùa gặt, công ty phá sản. "Tôi và anh em trong nhóm phải tự thu mua, rồi mày mò xát gạo, làm bún, nấu rượu, đem giới thiệu khắp nơi. Trẻ con thấy gạo màu đen thì sợ, không dám ăn, người lớn lại chê lạ miệng. Nhưng mình không thể bỏ được", ông Dân nhớ lại.
Hạt lúa dinh dưỡng sau thu hoạch.
Thứ không thể quật ngã mình sẽ càng làm bản thân mạnh mẽ hơn. Gian nan gần 20 năm trước không làm những nhà nghiên cứu nhụt chí, trái lại trở thành nền móng cho chặng đường chọn tạo bền bỉ. Ông Dân, thuở ấy còn là một nhà khoa học trẻ, công tác tại Bộ môn Nghiên cứu chọn tạo giống lúa cùng PGS.TS Lê Vĩnh Thảo, nguyên Trưởng bộ môn và các đồng nghiệp tích cực sưu tập, nghiên cứu lai tạo và tuyển chọn nhiều dòng lúa dinh dưỡng hơn nữa, từ nguồn nhập nội, giống địa phương…
Các dòng, giống lúa cẩm dinh dưỡng được CETDAE tiếp nhận, duy trì, chọn tạo và phát triển đến ngày nay. Và rồi thị trường dần thay đổi. Người tiêu dùng thành thị bắt đầu để ý đến gạo giàu vi chất, tốt cho người già, trẻ nhỏ, người ăn kiêng.
Từ kết quả nghiên cứu, nhiều giống lúa dinh dưỡng đã hiện diện tại Hưng Yên, Tuyên Quang, Điện Biên, Hà Nội… Nhưng nhớ nhất vẫn là mô hình CETDAE từng thực hiện tại Ninh Bình. Hai giống Thảo cẩm 9 và lúa cẩm ĐH9 cho năng suất 5-5,3 tấn/ha, vượt hơn 15% hiệu quả kinh tế so với giống lúa phổ thông, đồng thời có thời gian sinh trưởng ngắn, sạch sâu bệnh và ít đổ ngã. Khi đem phân tích, gạo từ giống này đặc biệt giàu hàm lượng Anthocyanin và Omega.
"Lúa Việt Nam đã chạm ngưỡng về năng suất, giờ là lúc cạnh tranh bằng giá trị. Với lúa dinh dưỡng, giá trị ấy không chỉ là số tấn mỗi ha, mà bằng từng miligam vi chất mang trong mình câu chuyện khoa học và nhân sinh", ông Dân tâm sự.
Lúa dinh dưỡng có thể trồng được 2 vụ/năm, nhưng cần điều kiện khí hậu phù hợp. Việc canh tác cũng đòi hỏi tinh chỉnh: giảm đạm, tăng kali, bón bổ sung vi lượng và phân hữu cơ tùy thời điểm. Gạo đẹp nhất khi trồng vụ mùa, bởi điều kiện khí hậu thuận lợi giúp tăng màu sắc và hàm lượng hoạt chất dinh dưỡng.
PGS.TS Phạm Văn Dân: 'Chúng tôi không chỉ đi tìm một giống lúa phù hợp, mà đi tìm một tương lai có thể xây dựng ngành hàng'. Ảnh: Bảo Thắng.
Từ hạt lúa đến thương hiệu, du lịch và bản sắc
Không dừng lại ở ruộng thí nghiệm, CETDAE còn chủ động liên kết chuỗi giá trị từ đồng ruộng đến bàn ăn. Cùng các doanh nghiệp như Vinaseed, Bảo Minh…, Trung tâm đã xây dựng quy trình khép kín, ngoài giống, phương pháp canh tác, chế biến, còn cả truyền thông sản phẩm. Các chỉ tiêu vi lượng được đo định rõ ràng, có thể truy xuất và minh bạch với người tiêu dùng.
Tại Ninh Bình, vùng đất cố đô giàu lịch sử, mô hình kết hợp trồng lúa đặc sản với phát triển du lịch đang manh nha hình thành. Những cánh đồng lúa đen trải dài giữa cảnh quan làng quê thơ mộng trở thành điểm nhấn lạ mắt, hấp dẫn du khách.
Kết quả phân tích lúa dinh dưỡng.
Điều tưởng chừng lạ ở Việt Nam thực tế đã xuất hiện tại Pháp hay Italia. Mô hình đồng lúa gắn du lịch đã biến sản phẩm nông nghiệp thành trải nghiệm văn hóa, nơi khách du lịch không chỉ ngắm lúa mà còn trực tiếp xay gạo, nấu cơm, học cách phân biệt các giống lúa đặc sản - một ý tưởng hoàn toàn khả thi ở những vùng quê giàu bản sắc như Ninh Bình.
Mô hình canh nông ngày nào giờ đã tích hợp thêm du lịch, giá trị bản sắc cũng được tính đến. Mới đây, UBND TP Hà Nội đã đặt vấn đề với Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam, trực tiếp là CETDAE, về việc lựa chọn và phát triển một giống lúa dinh dưỡng mang dấu ấn địa phương. Đây sẽ là giống được đặt tên theo văn hóa và địa danh Thủ đô, gắn với định hướng xây dựng thương hiệu nông sản đặc trưng cho Hà Nội trong tương lai gần.
Để hiện thực hóa điều đó, PGS.TS Phạm Văn Dân cho biết, Trung tâm đang tăng tốc cải tiến giống theo hướng rút ngắn thời gian sinh trưởng, tăng hàm lượng hoạt chất và thích ứng tốt hơn. Thậm chí, các phương pháp chỉnh sửa gen cũng được tính đến để tạo ra vật liệu di truyền mới, mở rộng nền tảng chọn giống nhanh và chính xác hơn.
"Chúng tôi không chỉ đi tìm một giống lúa phù hợp, mà đi tìm một tương lai có thể xây dựng ngành hàng, nơi từng hạt gạo mang theo giá trị sinh thái, bản sắc và sức khỏe", ông Dân nhấn mạnh.
Hằng năm, Trung tâm đều tổ chức trình diễn các giống lúa mới, mời các địa phương và doanh nghiệp đến tham quan thực địa, đánh giá tính khả thi trước khi triển khai đại trà. Mọi giống lúa trước khi khuyến cáo sản xuất đều trải qua quy trình khảo nghiệm chặt chẽ, gắn với nhu cầu thị trường và khả năng tiêu thụ đầu ra.
Lúa dinh dưỡng do CETDAE nghiên cứu nổi bật với màu đặc trưng. Ảnh: Bảo Thắng.
Từ chỗ chưa được người nông dân, người tiêu dùng quan tâm, hôm nay, những bông lúa màu đang hồi sinh mạnh mẽ. CETDAE không chỉ là nơi đánh thức tiềm năng lúa dinh dưỡng, mà còn là mảnh đất gìn giữ niềm tin cho một hành trình mới, khi người nông dân làm ra hạt gạo không chỉ hướng đến đủ ăn, mà còn phải đủ tốt, đủ tầm, đủ sức cạnh tranh bằng những giá trị tinh túy.
Và ở nơi những bông lúa vẫn nghiêng mình trong nắng, có những con người lặng lẽ gieo trồng niềm tin. Họ kiên tâm dựng xây một giấc mơ nông nghiệp mới, nơi hạt gạo Việt không chỉ nuôi sống con người, mà còn nuôi dưỡng niềm tự hào đất nước.
