Những khoảnh đất từng bị ám ảnh bởi mùi thuốc trừ sâu, nơi cỏ cây khó mọc và người dân sống trong nỗi lo bệnh tật, nay đang dần hồi sinh. Sau 15 năm triển khai Quyết định 1946, hơn 120 “điểm đen” ô nhiễm thuốc bảo vệ thực vật tồn lưu đã được xử lý, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, kết quả khảo sát gần đây lại phát hiện thêm nhiều điểm ô nhiễm mới, đặt ra thách thức cho hành trình làm sạch đất trong giai đoạn tới.
Xóa nhiều điểm đen ô nhiễm
Khu vực thôn Vạn Diệp, xã Nam Phong, thành phố Nam Định, tỉnh Nam Định (nay là phường Vị Khê, tỉnh Ninh Bình) từng là điểm đen về ô nhiễm môi trường do tồn lưu hóa chất bảo vệ thực vật, ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống của các hộ dân xung quanh. Từ năm 2013-2015, nhờ nguồn vốn hỗ trợ từ Trung ương và ngân sách tỉnh, điểm ô nhiễm này đã từng bước được xử lý, người dân quanh khu vực đã yên tâm sinh sống, canh tác trở lại.
Kết quả thực hiện Kế hoạch 1946/QĐ-TTg xử lý, phòng ngừa ô nhiễm môi trường do hóa chất bảo vệ thực vật tồn lưu trên phạm vi cả nước. Ảnh: Tuệ Minh.
Có được kết quả đó là nhờ năm 2010, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch 1946 về xử lý, phòng ngừa ô nhiễm môi trường do thuốc bảo vệ thực vật tồn lưu trên phạm vi cả nước, với danh mục 240 điểm ô nhiễm cần xử lý, cải tạo. Đây là một trong những nỗ lực lớn nhằm “giải cứu” các vùng đất bị bỏ hoang vì nhiễm độc.
Ngay sau đó, Bộ Tài nguyên và Môi trường (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã ban hành Chương trình triển khai Kế hoạch xử lý, phòng ngừa ô nhiễm môi trường do hóa chất bảo vệ thực vật tồn lưu trên phạm vi cả nước.
Trong khuôn khổ “Dự án lồng ghép chống chịu biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường để phát triển các đô thị xanh” của Cục Môi trường, các nhà khoa học của Viện Khoa học Công nghệ và Môi trường, Đại học Bách khoa Hà Nội vừa thực hiện báo cáo đánh giá kết quả Kế hoạch trên, đồng thời đề xuất danh mục các điểm ô nhiễm cần xử lý, cải tạo, phục hồi.
Lấy mẫu khảo sát, đánh giá chất lượng các điểm ô nhiễm mới được phát hiện. Ảnh: Minh Hoàng
Theo PGS.TS Nguyễn Thị Ánh Tuyết, Viện trưởng Viện Khoa học và Công nghệ Môi trường, Đại học Bách khoa Hà Nội, việc xử lý đất nhiễm thuốc bảo vệ thực vật tồn lưu là lĩnh vực mới ở Việt Nam, giai đoạn đầu triển khai gặp rất nhiều khó khăn về công nghệ, nguồn lực và nhân lực, cho đến nay năng lực xử lý trong nước đã tiến bộ rõ rệt. Ngoài công nghệ đốt chất thải truyền thống, nhiều giải pháp mới đã được nghiên cứu và áp dụng: công nghệ Fenton, sắt TAML, nghiền bi, giải hấp nhiệt, đồng xử lý trong lò xi măng… Nhờ vậy, số lượng và chất lượng các đơn vị có khả năng xử lý tăng nhanh so với trước.
Không chỉ cải thiện về kỹ thuật, các địa phương cũng nâng cao năng lực quản lý ô nhiễm đất. Đây là bước đi quan trọng để Việt Nam thực hiện cam kết quốc tế khi tham gia Công ước Stockholm về các chất ô nhiễm hữu cơ khó phân hủy.
Sau 15 năm triển khai, có 120 điểm ô nhiễm được xử lý, cải tạo phục hồi môi trường, 71 điểm được đưa khỏi Danh mục do hàm lượng chất ô nhiễm nằm trong giới hạn cho phép. Với 49 điểm còn lại đang được tiếp tục xử lý hoặc xây dựng dự án xử lý, cải tạo phục hồi.
Thách thức từ những điểm ô nhiễm mới
Dù đạt nhiều kết quả tích cực, thách thức vẫn còn không nhỏ khi hoạt động xử lý, cải tạo, phục hồi đất đòi hỏi nguồn kinh phí lớn và công nghệ hiện đại. Theo PGS.TS Nguyễn Thị Ánh Tuyết, phần lớn các điểm ô nhiễm do hóa chất bảo vệ thực vật tồn lưu tập trung miền Trung, nhất là Nghệ An, nơi vẫn nhận hỗ trợ từ ngân sách Trung ương. Chi phí thực hiện các dự án tương đối lớn, trong khi nguồn ngân sách của tỉnh còn hạn chế, khó khăn trong việc bố trí kinh phí đối ứng. Công nghệ xử lý cơ bản đã đáp ứng được yêu cầu nhưng do quy mô các dự án còn nhỏ lẻ nên chưa thể áp dụng được các công nghệ hiện đại.
Bên cạnh đó, các cuộc khảo sát mới đây đã phát hiện thêm 130 điểm ô nhiễm mới, tập trung chủ yếu ở Quảng Trị, Nghệ An và Thanh Hóa. Đây là những khu vực cần sớm được điều tra chi tiết, lập dự án xử lý để tránh nguy cơ lan rộng, ảnh hưởng lâu dài đến đời sống người dân.
PGS Nguyễn Thị Ánh Tuyết - Viện trưởng Viện Khoa học và Công nghệ môi trường, Đại học Bách khoa Hà Nội, chuyên gia Dự án "Lồng ghép chống chịu biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường để phát triển các đô thị xanh". Ảnh: Tuệ Minh.
Các chuyên gia cho rằng, trong giai đoạn tới, Việt Nam cần ban hành một kế hoạch mới để tiếp tục xử lý, cải tạo và phục hồi những khu vực đặc biệt ô nhiễm do lịch sử để lại hoặc không xác định được đơn vị gây ô nhiễm, trong đó đề xuất định hướng từ nay tới năm 2035, tiếp tục điều tra, xử lý, cải tạo và phục hồi môi trường các điểm tồn lưu hóa chất bảo vệ thực vật gây ô nhiễm môi trường, đồng thời, tăng cường phòng ngừa, giảm thiểu tác hại các hóa chất bảo vệ thực vật tồn lưu tới con người, môi trường và cộng đồng.
Để đạt mục tiêu này, UBND cấp tỉnh cần chủ động điều tra, phê duyệt dự án xử lý, phục hồi môi trường đất ô nhiễm nghiêm trọng trên địa bàn, đồng thời bảo đảm nguồn vốn và nhân lực.
Các chuyên gia Dự án cũng cho rằng, để có thể sớm xoá bỏ các điểm đen tại các địa phương này, rất cần Bộ Nông nghiệp và Môi trường ban hành định mức kinh tế - kỹ thuật, tạo hành lang pháp lý rõ ràng cho các Dự án xử lý ô nhiễm, đồng thời hỗ trợ địa phương trong việc điều tra chi tiết các điểm tồn lưu hóa chất bảo vệ thực vật trên địa bàn tỉnh, để lập dự án đưa vào kế hoạch hỗ trợ xử lý của Chính phủ.
“Chúng ta đã có kinh nghiệm, năng lực, vấn đề quan trọng hiện nay là cơ chế, chính sách và nguồn lực để tiếp tục cho hành trình tiếp theo, tiến tới xóa bỏ hoàn toàn các điểm đen ô nhiễm thuốc bảo vệ thực vật trên cả nước, bảo vệ môi trường và sức khỏe của người dân”, PGS.TS Nguyễn Thị Ánh Tuyết nói.
