Ai là "nông dân"
Phát biểu tại Hội thảo khoa học “Nông dân Việt Nam - từ truyền thống đến chuyên nghiệp và thông minh” do Trường Chính sách công và Phát triển nông thôn (PRD) tổ chức tại TP.HCM ngày 24/9, TS Nguyễn Trung Đông, Hiệu trưởng PRD, cho rằng, khi nông dân trở thành khách thể trung tâm của nhiều chính sách quan trọng, thì yêu cầu đặt ra là phải hiểu đúng, hiểu rõ và thống nhất về khái niệm “nông dân”. Việc xác định nội hàm khái niệm này không chỉ mang tính lý luận, mà còn là cơ sở thực tiễn thiết yếu để hoạch định chính sách trúng – đúng – hiệu quả.
Đối với lĩnh vực nông nghiệp và phát triển nông thôn, “nông dân” không chỉ là nhóm thụ hưởng chính sách, mà còn là lực lượng trực tiếp tham gia sản xuất và tham gia thực thi các chính sách tại cơ sở. Tuy nhiên, hiện nay, cách hiểu về “nông dân” vẫn còn rất khác nhau giữa các văn bản, giữa các ngành và cả giữa những người xây dựng và thực hiện chính sách.
Chủ một trang trại nuôi dê ở TP.HCM. Ảnh: Nguyễn Thủy.
Hiện nay đang có những cách hiểu chưa thống nhất về nông dân, như đồng nhất nông dân với những cư dân nông thôn, đồng nhất nông dân với lao động trong nông nghiệp, đồng nhất nông dân với nhóm yếu thế cần trợ giúp...
Những cách hiểu chưa đúng sẽ dẫn tới chính sách không phù hợp đối với nông dân. Chẳng hạn, khi những người sống ở vùng nông thôn mặc nhiên được coi là nông dân, bất kể họ có tham gia sản xuất nông nghiệp hay không, thì chính sách dành cho nông dân dễ bị định hướng theo hướng an sinh, phúc lợi, thay vì tập trung vào mục tiêu thúc đẩy năng suất và hiệu quả sản xuất nông nghiệp.
Vậy ai là nông dân hay nông dân là ai? Một người có mảnh vườn sau nhà, trồng rau để ăn hoặc bán online có phải là nông dân? Người làm thuê cho một trang trại, có được xem là nông dân? Chủ doanh nghiệp nông nghiệp có phải là nông dân? Một người đầu tư tài chính vào mô hình trồng rau hữu cơ có phải là nông dân? Kỹ sư nông nghiệp làm việc tại doanh nghiệp nông nghiệp công nghệ cao có được gọi là nông dân? Hay bất cứ người nào làm nông nghiệp cũng là nông dân?
TS Nguyễn Trung Đông chia sẻ, những câu hỏi tưởng chừng đơn giản này lại dẫn chúng ta đến một vấn đề không hề dễ trả lời: khái niệm “nông dân”. Nếu "nông dân" được xác định quá rộng sẽ dẫn tới việc xây dựng chính sách một cách dàn trải, thiếu trọng tâm, lãng phí nguồn lực và hiệu quả thấp. Ngược lại, nếu xác định quá hẹp, sẽ bỏ sót những người thực sự cần được hỗ trợ. Việc xác định sai đối tượng còn kéo theo hệ lụy trong thiết kế tiêu chí tiếp cận chính sách, lựa chọn nội dung hỗ trợ, tổ chức đào tạo và đánh giá hiệu quả can thiệp.
TS Nguyễn Trung Đông nhấn mạnh, khái niệm về nông dân cần được làm rõ, vì đây là bước đầu tiên và rất quan trọng để xây dựng hệ thống chính sách công hiệu quả, công bằng và thúc đẩy sự phát triển của nông dân Việt Nam.
Đề xuất khái niệm "nông dân"
Để xác định rõ ai là nông dân, PRD đề xuất khái niệm "nông dân" như sau: Nông dân là những người trực tiếp tham gia vào hoạt động sản xuất nông nghiệp, lấy hoạt động này làm nguồn sinh kế chính, chủ yếu sử dụng lao động của hộ gia đình, và làm chủ quá trình sản xuất nông nghiệp”.
Thứ trưởng Trần Thanh Nam phát biểu tại hội thảo. Ảnh: Trần Phi.
Phát biểu tại Hội thảo, Thứ trưởng Bộ NN-MT Trần Thanh Nam, đặt câu hỏi, theo kết quả điều tra dân số gần đây, tổng số nông dân trên cả nước là 19 triệu người, nhưng trong số đó, bao nhiêu người thực sự là nông dân, bao nhiêu người sinh sống chủ yếu bằng nông nghiệp... Cần có tiêu chí xác định đâu là nông dân thực sự để có những chính sách phù hợp nhất cho nông dân.
TS Nguyễn Trung Đông lý giải, trong cụm từ “trực tiếp tham gia vào hoạt động sản xuất nông nghiệp”, thì “trực tiếp” ở đây thể hiện sự gắn bó thực chất và thường xuyên với chuỗi sản xuất nông nghiệp – dù ở vai trò người lao động hay người điều hành hộ sản xuất.
Cụm từ “lấy hoạt động này làm nguồn sinh kế chính” nhấn mạnh rằng nông dân là những người coi sản xuất nông nghiệp là nghề nghiệp chính, tạo ra phần lớn thu nhập và bảo đảm đời sống cho bản thân và gia đình. Điều này giúp phân biệt người nông dân với các nhóm chỉ tham gia thời vụ, không ổn định hoặc làm nông nghiệp như nghề phụ, những người có ruộng vườn nhưng cho thuê, những người tham gia làm thuê ngắn hạn, những người chỉ đầu tư tài chính vào nông nghiệp. Tiêu chí này đặc biệt quan trọng để xác định đúng đối tượng trong xây dựng và thực thi chính sách nông nghiệp.
Cụm từ “chủ yếu sử dụng lao động của hộ gia đình” phản ánh một đặc trưng tổ chức sản xuất quan trọng của người nông dân – đó là dựa vào sức lao động của các thành viên trong gia đình. Ở chiều ngược lại, nếu một cá nhân đầu tư vào nông nghiệp nhưng không trực tiếp tham gia sản xuất, thuê toàn bộ lao động từ bên ngoài và không sử dụng lao động gia đình, thì người đó không được xem là nông dân, mà đúng hơn là một chủ đầu tư hoặc doanh nghiệp nông nghiệp. Việc phân biệt này có ý nghĩa quan trọng trong thiết kế chính sách, bởi người nông dân với tổ chức sản xuất dựa vào hộ, thường có nhu cầu, năng lực và mức độ rủi ro rất khác so với các chủ thể kinh tế hoạt động theo mô hình doanh nghiệp.
Tuy nhiên, trong thực tế của sản xuất nông nghiệp hiện nay khi nhiều nông dân mở rộng quy mô sản xuất vượt quá khả năng lao động trong gia đình, buộc phải thuê thêm lao động ngoài, hay đẩy mạnh cơ giói hóa, tự động hóa, thì “chủ yếu sử dụng lao động của hộ gia đình” cần được hiểu một cách mềm dẻo, phù hợp hơn. Thay vì chỉ nhìn vào hình thức tổ chức lao động, cần nhấn mạnh yếu tố người nông dân vẫn trực tiếp làm chủ quá trình sản xuất, từ tư liệu đến quyết định kỹ thuật, đầu tư và tiêu thụ sản phẩm.
Cụm từ “làm chủ quá trình sản xuất nông nghiệp” thể hiện vai trò chủ thể của người nông dân, không chỉ là người trực tiếp lao động, mà còn là người quyết định, kiểm soát toàn bộ hoạt động sản xuất nông nghiệp gắn với tư liệu sản xuất mà họ sử dụng.
Thực tiễn Việt Nam cho thấy nhiều hộ nông dân hiện nay đang thuê đất mở rộng canh tác, vay vốn để đầu tư công nghệ, hoặc hợp tác sản xuất với doanh nghiệp theo hình thức liên kết chuỗi. Trong các mô hình này, nếu người nông dân vẫn giữ vai trò trung tâm trong việc ra quyết định, tổ chức sản xuất, kiểm soát rủi ro và hưởng thành quả, thì họ vẫn là chủ thể sản xuất nông nghiệp. Ngược lại, những người không trực tiếp tham gia sản xuất, chỉ sở hữu đất hoặc bỏ vốn rồi thuê toàn bộ nhân công, thì không còn được xem là nông dân theo đúng nội hàm này, mà là nhà đầu tư hoặc doanh nghiệp nông nghiệp.
