Thuốc ngày càng kém hiệu quả, vi khuẩn ngày càng “nhờn”
Trong nhiều năm, kháng sinh đã trở thành “vũ khí chủ lực” của ngành chăn nuôi heo. Nhưng nay, tình trạng đề kháng kháng sinh đang khiến vũ khí ấy mất dần tác dụng. Theo các nghiên cứu tại Việt Nam, nhiều mầm bệnh phổ biến trên heo đang thể hiện mức độ “nhờn thuốc” cao hơn từng năm. Điều này thể hiện rõ nhất ở nhóm bệnh hô hấp - nhóm bệnh gây thiệt hại lớn nhất cho đàn heo thịt.
Theo PGS.TS Võ Thị Trà An, khoa Chăn nuôi Thú y, trường Đại học Nông lâm TP.HCM, những tác nhân như Pasteurella multocida, Haemophilus parasuis, Streptococcus suis hay Actinobacillus pleuropneumoniae… phân lập từ heo ở Việt nam đang có mức độ đề kháng cao với nhiều loại kháng sinh.
Hiện nay, đàn heo dễ đối mặt nhiều dịch bệnh nguy hiểm, từ bệnh hô hấp do vi khuẩn đa kháng đến tiêu chảy sau cai sữa, trong bối cảnh kháng sinh ngày càng kém hiệu quả. Tình trạng này không chỉ đe dọa sức khỏe vật nuôi mà còn liên quan mật thiết đến sức khỏe con người qua thực phẩm và môi trường. Ảnh: Lê Bình.
Không chỉ bệnh hô hấp, các bệnh tiêu chảy ở heo con vốn phụ thuộc nhiều vào kháng sinh cũng đang khó kiểm soát. Nhiều mẫu E. coli và Clostridium perfringens phân lập từ heo con theo mẹ tại Đông Nam bộ cho thấy biểu hiện đề kháng rõ rệt với nhiều loại thuốc thường dùng. Khi kháng sinh mất tác dụng, heo con rất dễ mất nước nặng, chết nhanh hoặc dù qua khỏi cũng tăng trưởng kém, kéo dài thời gian xuất bán.
Điều đáng lo ngại hơn, trong suốt gần 25 năm qua, ngành thú y gần như không có nhóm kháng sinh mới. Vi khuẩn biến đổi nhanh, thuốc thì không đổi.
Tại nhiều trang trại, sai lầm thường gặp là dùng kháng sinh ngay khi heo có biểu hiện sốt, bỏ ăn, dù bệnh có thể do virus. Ví dụ như PRRS, PED hay dịch tả heo châu Phi đều là bệnh virus, dùng kháng sinh không chữa được nguyên nhân. Tuy nhiên, vì tâm lý “có bệnh là dùng thuốc”, nhiều hộ nuôi vẫn trộn hoặc tiêm kháng sinh như một phản xạ, vô tình tạo môi trường cho vi khuẩn tồn tại, thích nghi và trở nên kháng thuốc.
Một sai lệch phổ biến khác là “liều ước lượng”. Thuốc được đổ vào bồn nước theo thói quen nhiều năm, mà không tính đến lượng nước uống thực tế hay trọng lượng thay đổi của đàn. Khi heo bệnh bỏ ăn, uống ít nước, lượng thuốc vào cơ thể không đủ để tiêu diệt vi khuẩn, khiến chúng dần trở nên bền bỉ hơn. Ngược lại, dùng quá liều có thể gây ngộ độc hoặc làm gan, thận heo bị tổn thương.
Cách ngưng thuốc cũng là vấn đề. Nhiều người nuôi dừng kháng sinh khi thấy heo “đỡ đỡ”, dẫn đến vi khuẩn chưa bị tiêu diệt hoàn toàn. Những vi khuẩn sót lại này có khả năng kháng thuốc mạnh hơn, trở thành nguồn lây lan mới. Không ít trường hợp, đàn heo chỉ cần điều trị 3 - 5 ngày đã ổn, nhưng vì ngưng sớm, nửa tháng sau bệnh bùng lại, tốn thêm chi phí và tăng nguy cơ tử vong.
Tất cả những sai sót này đang âm thầm làm suy yếu công cụ điều trị của ngành chăn nuôi, khiến người nuôi đối mặt nhiều rủi ro hơn bao giờ hết.
Việt Nam là một trong những quốc gia sử dụng kháng sinh cao, với hơn 2.751 tấn/năm, trong đó ngành chăn nuôi heo chiếm khoảng 1.600 tấn - vượt lượng dùng trong y tế. Hậu quả là nhiều vi khuẩn trên heo như E. coli, Salmonella, Streptococcus suis đã kháng thuốc, đe dọa sức khỏe vật nuôi và con người, từ dị ứng, rối loạn vi sinh đường ruột đến nguy cơ đột biến gen và ung thư khi dùng kháng sinh cấm.
Dùng thuốc đúng, đủ và hợp lý để giữ hiệu quả điều trị
Nếu heo ngày càng khó trị, vậy phải làm gì? Theo PGS.TS Võ Thị Trà An, chìa khóa quan trọng nhất để đối phó đề kháng kháng sinh là sử dụng thuốc có trách nhiệm, tức là dùng đúng khi cần và dùng hiệu quả để giữ hiệu lực lâu dài. Trong đó, 5 nguyên tắc người nuôi cần tuân thủ:
Đúng bệnh: Không phải bệnh nào cũng dùng kháng sinh. Heo tiêu chảy do rối loạn tiêu hóa, heo ho do thay đổi thời tiết hay heo sốt do virus đều không cần kháng sinh. Trọng tâm là chẩn đoán đúng nguyên nhân qua bệnh tích, biểu hiện, lịch sử tiêm vaccine hoặc ý kiến bác sĩ thú y.
Đúng thuốc: Mỗi loại vi khuẩn chỉ nhạy với một số nhóm thuốc nhất định. Một thuốc từng hiệu quả không có nghĩa bây giờ vẫn hiệu quả. Nếu điều kiện cho phép, nên dựa vào kết quả kháng sinh đồ. Trong thực tế, bác sĩ thú y sẽ dựa trên kinh nghiệm lâm sàng và triệu chứng đặc trưng để chọn.
Đúng liều: Liều được tính theo mg thuốc/kg thể trọng heo. Nếu không cân heo hoặc không đo lượng nước uống hằng ngày, rất dễ dẫn đến thiếu liều. Khi heo bệnh uống ít nước, cần cân nhắc chuyển sang đường tiêm hoặc tăng nồng độ thuốc trong nước (theo hướng dẫn của chuyên gia).
Đúng cách dùng: Mỗi thuốc có cách dùng khác nhau: thuốc tiêm hấp thu nhanh, thuốc uống cần pha đúng kỹ thuật, thuốc trộn yêu cầu trộn đều và đúng tỉ lệ. Dùng sai đường hoặc pha sai kỹ thuật đều làm giảm hiệu quả.
Đúng thời gian: Điều trị cần đủ số ngày theo hướng dẫn. Ngưng thuốc đúng thời gian trước khi xuất bán để bảo đảm an toàn thực phẩm và tuân thủ pháp luật.
Để giảm rủi ro dịch bệnh và hạn chế kháng thuốc, việc chăm sóc heo đúng kỹ thuật, chú trọng phòng bệnh chủ động và điều trị theo nguyên tắc “5 đúng” là vô cùng quan trọng, giúp đàn heo khỏe mạnh, năng suất cao và an toàn cho người tiêu dùng. Ảnh: Lê Bình.
Song song với dùng thuốc đúng, điều trị toàn diện phải bao gồm giảm sốt, chống viêm, long đàm, bù nước - điện giải. Đây là điểm mấu chốt giúp heo mau hồi phục. Với bệnh virus như PRRS, việc chăm sóc hỗ trợ quyết định phần lớn hiệu quả, còn kháng sinh chỉ giúp ngăn nhiễm khuẩn cơ hội.
Ngoài ra, xu hướng hiện nay trên thế giới và tại Việt Nam là giảm dần phụ thuộc vào kháng sinh, tăng các giải pháp thay thế. Nhờ áp dụng men vi sinh, axit hữu cơ, enzyme, thảo dược và cải thiện môi trường chuồng trại, nhiều trang trại đã giảm được 30 - 50% lượng kháng sinh mà vẫn giữ được năng suất.
Từ năm 2020, Việt Nam đã cấm hoàn toàn việc sử dụng kháng sinh phòng bệnh trong thức ăn. Đây là tạo tiền đề cho chăn nuôi bền vững, an toàn và đáp ứng tiêu chuẩn xuất khẩu. Để thích ứng, người nuôi cần tăng cường an toàn sinh học, tiêm phòng đầy đủ, giảm mật độ nuôi và quản lý sức khỏe đàn chặt chẽ hơn.
Cuối cùng, việc ghi chép thuốc đã dùng, liều lượng, thời gian và hiệu quả điều trị là thói quen quan trọng để tránh lặp lại sai lầm. Những hộ nuôi tuân thủ quy trình này thường có chi phí điều trị thấp hơn, đàn heo khỏe hơn và sản phẩm an toàn hơn.
Chăn nuôi bền vững không phải là không dùng kháng sinh, mà là dùng đúng và dùng có trách nhiệm. Khi người nuôi thay đổi cách dùng thuốc, giảm lạm dụng và tăng cường giải pháp thay thế, đàn heo khỏe hơn, trang trại tiết kiệm chi phí hơn và nguy cơ đề kháng kháng sinh cũng được kiềm chế hiệu quả.
