Thủy lợi Tây Ninh: Hành trình định hình tương lai

Tây Ninh - nơi từng được biết đến như “chảo lửa” miền Đông Nam Bộ với khí hậu khắc nghiệt, đất đai khô cằn và mùa khô kéo dài triền miên, suốt nhiều thập niên, địa phương này phải vật lộn với bài toán thiếu nước tưới, năng suất nông nghiệp bấp bênh và sinh kế phụ thuộc vào thời tiết. Tuy nhiên ngày nay, nền nông nghiệp từng bước thay da đổi thịt. Sự đổi thay ấy không chỉ đến từ nỗ lực của người dân mà còn nhờ những quyết sách chiến lược trong đầu tư hạ tầng thủy lợi.

Xác định nước là yếu tố “then chốt” để kích hoạt sự phát triển toàn diện, Tây Ninh đã tăng tốc đầu tư vào hệ thống hạ tầng thủy lợi, từ những công trình lớn như hồ Dầu Tiếng, hồ Tha La cho đến các trạm bơm, cùng hệ thống kênh mương thủy lợi đã giúp ngành nông nghiệp Tây Ninh hồi sinh.

Nhờ dòng nước được đưa đến tận chân ruộng, Tây Ninh đã từng bước hình thành các vùng sản xuất tập trung lớn: vùng chăn nuôi công nghệ cao ở Tân Châu, vùng cây ăn quả tại Gò Dầu, vùng rau màu, thủy sản tại Dương Minh Châu, vùng mía Tân Biên... Nước cũng mở đường cho du lịch nông nghiệp và du lịch sinh thái phát triển. Những cánh đồng xanh mướt bên hệ thống kênh mương thẳng tắp giờ đây trở thành điểm đến trải nghiệm hấp dẫn, giúp nâng cao thu nhập và đa dạng hóa sinh kế nông thôn.

Từ một vùng đất từng khô hạn, đầy thách thức trong sản xuất nông nghiệp, Tây Ninh, tỉnh biên giới Tây Nam của Tổ quốc đã chuyển mình ngoạn mục. Thủy lợi đã trở thành lời giải cho cả bài toán tăng trưởng kinh tế, an sinh xã hội và thích ứng với biến đổi khí hậu ở vùng đất biên giới này.

Ở trung tâm của hệ thống thủy lợi Tây Ninh là hồ Dầu Tiếng - một trong những hồ nhân tạo lớn nhất Đông Nam Á. Với người dân Tây Ninh, hồ Dầu Tiếng không chỉ là một công trình thủy lợi mà còn là “nguồn mạch sống” nuôi dưỡng hàng trăm ngàn ha đất sản xuất nông nghiệp.

Giữa mùa khô cháy nắng năm 2025, mặt nước hồ Dầu Tiếng lặng sóng như gương. Từ trên đập chính nhìn ra, mặt hồ mênh mông kéo dài đến tận chân trời, mang đến cảm giác yên bình nhưng ẩn chứa sức sống mãnh liệt. Được xây dựng từ những năm đầu thập niên 80, hồ không chỉ là nơi tích trữ nước mà còn là "trái tim" hệ thống thủy lợi Tây Ninh. Bốn thập kỷ trôi qua, nơi đây vẫn âm thầm đóng vai trò trụ cột, nâng bước nông nghiệp Tây Ninh trên hành trình phát triển xanh, sạch và hiện đại.

Ông Phạm Văn Yên, nguyên Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Tây Ninh (nay là Sở Nông nghiệp và Môi trường) là một trong những người chứng kiến toàn bộ quá trình xây dựng, đưa vào vận hành, khai thác hồ Dầu Tiếng cho biết, để có được công trình như hôm nay, phải khẳng định đó là tầm nhìn chiến lược từ chủ trương của Đảng và Nhà nước.

Những năm sau giải phóng, ai cũng thấy rõ Tây Ninh là vùng đất khô hạn, khí hậu nắng nóng quanh năm, nguồn nước rất khan hiếm. Đảng ta khi đó đã xác định: muốn phát triển nông nghiệp, phải có nước và hồ Dầu Tiếng ra đời từ chính yêu cầu thiết yếu đó.

“Tôi vẫn nhớ như in hình ảnh một cụ ông ngoài 80 tuổi, sống ở xã Thạnh Đức, nơi từng được mệnh danh là ‘vùng đất bưng bàu’. Vào mùa khô, cánh đồng nơi đó đỏ rực vì phèn và nắng, người dân quen gọi là ‘bàu đỏ’. Hôm ấy, đã quá trưa, ông cụ đội chiếc nón lá rách tả tơi, đứng giữa đồng đợi những dòng nước đầu tiên từ hồ Dầu Tiếng chảy về qua kênh Đông.

Ông không nói gì, chỉ lặng lẽ nhìn nước tràn vào ruộng - đó là hình ảnh tôi không thể nào quên. Nó khắc họa chân thực khát vọng sống và sự hồi sinh của cả một vùng đất sau bao năm bĩ cực”, ông Yên tâm sự.

Ông Yên cho biết thêm, sau khi có hồ Dầu Tiếng hình thành, nước đến đâu, màu xanh phủ tới đó, có những nơi kênh mương chưa vươn tới, nhưng mực nước ngầm cũng được cải thiện, người dân vẫn canh tác được các loại cây có giá trị kinh tế cao như mãng cầu Bà Đen, sầu riêng Gò Dầu, dứa Phước Chỉ… Từ một tỉnh nghèo về nông nghiệp, Tây Ninh từng bước hình thành được các vùng nguyên liệu tập trung quy mô lớn. Đây là thành quả từ chiến lược đầu tư hạ tầng thủy lợi.

“Với vai trò là ‘trái tim’ điều tiết toàn bộ hệ thống thủy lợi, hồ đã, đang và sẽ tiếp tục là bệ đỡ vững chắc cho nông nghiệp Tây Ninh phát triển xanh - thông minh - bền vững. Đó không chỉ là câu chuyện của một hồ chứa nước, mà là câu chuyện của cả một tầm nhìn - về con người chinh phục thiên nhiên, và cùng thiên nhiên phát triển”, ông Yên nhấn mạnh.

Theo ông Nguyễn Tùng Phong, Cục trưởng Cục Quản lý và Xây dựng công trình thủy lợi (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), hồ Dầu Tiếng là một trong những công trình thủy lợi quan trọng bậc nhất khu vực phía Nam, đóng vai trò then chốt trong phát triển kinh tế - xã hội không chỉ của Tây Ninh, mà còn của vùng Đông Nam Bộ và TP.HCM.

“Không chỉ phục vụ tưới tiêu cho nông nghiệp, hồ Dầu Tiếng còn cấp nước cho sinh hoạt, công nghiệp, du lịch. Ngoài ra, hồ còn đảm nhiệm vai trò điều tiết, cắt và giảm lũ cho vùng hạ du, nhất là lưu vực sông Sài Gòn - khu vực thường xuyên đối mặt với nguy cơ ngập úng trong mùa mưa lũ.

Trước những thách thức ngày càng lớn từ biến đổi khí hậu và nhu cầu sử dụng nước đa mục tiêu, ngành thủy lợi tiếp tục hiện đại hồ chứa. Xây dựng hệ thống vận hành linh hoạt, ứng dụng công nghệ số và trí tuệ nhân tạo (AI) sẽ là giải pháp mang tính chiến lược, góp phần bảo đảm an toàn công trình, ổn định dòng chảy và phục vụ hiệu quả mục tiêu phát triển bền vững”, ông Nguyễn Tùng Phong nhấn mạnh.

Cùng với hồ Dầu Tiếng, nếu nói về biểu tượng của tầm nhìn xa và khát vọng làm chủ nguồn nước cho phát triển bền vững, thì Dự án tưới tiêu khu vực phía Tây sông Vàm Cỏ Đông chính là dấu son đậm nét nhất.

Giai đoạn 1 của Dự án với tổng vốn đầu tư hơn 1.200 tỷ đồng, hoàn thành cuối năm 2022 đã đưa dòng nước từ hồ Dầu Tiếng vượt sông, chảy về tận các xã sát biên giới Campuchia.

Nhờ hệ thống kênh dẫn dài gần 120 km, mỗi vụ có hơn 3.100 ha đất nông nghiệp được cấp nước tưới tự chảy (tăng 2.037 ha/vụ so với trước khi thực hiện dự án), giúp tăng năng suất, chuyển đổi cây trồng và giảm chi phí đáng kể cho nông dân. Đây không chỉ là sự thành công về mặt kỹ thuật mà còn là chiến thắng trong tư duy quy hoạch, khi nước từ hồ chứa lớn nhất Đông Nam Bộ được “mở đường” chảy đến vùng khô hạn khó khăn nhất.

Là một trong những bà con đầu tiên được tiếp cận nguồn nước từ Dự án, ông Trần Văn Đức, ngụ xã Long Phước cho biết, lâu nay bà con chủ yếu trồng theo kiểu ‘canh trời’ vì thiếu nước chủ động. Nay có nước tưới ổn định, gia đình ông mạnh dạn chuyển sang trồng rau màu và cây ăn trái với kỳ vọng tăng gấp đôi thu nhập so với trước đây. Dù nguồn nước tưới dồi dào nhưng ông và người dân địa phương vẫn luôn nhắc nhau sử dụng tiết kiệm.

Không chỉ mang nước về với ruộng đồng, hệ thống kênh còn góp phần giữ người, giữ đất biên cương. Người dân không còn phải bỏ ruộng đi làm thuê xa nhà, mà có thể sống và làm giàu ngay trên mảnh đất quê hương.

Ông Nguyễn Văn Thanh, ngụ xã Ninh Điền vui mừng: “Ngày xưa, cả năm chỉ làm được một vụ, mà làm cũng cực, mùa nắng đồng khô cỏ cháy, mưa xuống thì ngập, tới mùa giáp hạt là lo thiếu ăn. Từ hồi có kênh mương tới giờ, bà con làm được ba vụ mỗi năm. Bình quân mỗi vụ được 6 tới 8 tấn lúa/ha, người trồng lúa không chỉ đủ ăn đủ mặc mà còn có dư để bán, có đồng ra đồng vào, cuộc sống khỏe ra”.

Ông Nguyễn Đình Xuân, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Tây Ninh cho biết thêm, tiếp nối thành công giai đoạn 1, UBND tỉnh đã phê duyệt triển khai Dự án tưới tiêu khu vực phía Tây sông Vàm Cỏ Đông - giai đoạn 2, với mục tiêu kiên cố hóa toàn bộ 105 km kênh đất còn lại. Việc bê tông hóa không chỉ giúp ngăn sạt lở, giảm rò rỉ và thất thoát nước, mà còn nâng gấp đôi năng lực cấp nước - từ 1 m³/s lên 2 m³/s - đáp ứng cho gần 17.000 ha đất sản xuất nông nghiệp, đồng thời cấp nước cho công nghiệp, sinh hoạt và chăn nuôi.

Tính đến nay, 4 trong tổng số 14 gói thầu đã được triển khai thi công, trong đó có gói đã đạt hơn 95% khối lượng. Dự án đặt mục tiêu hoàn thành vào năm 2026 và sẽ trở thành công trình thủy lợi lớn nhất tỉnh Tây Ninh.

Theo ông Xuân, nhờ hạ tầng thủy lợi được đảm bảo, nhiều doanh nghiệp đã mạnh dạn đầu tư vào khu vực này, điển hình như: Công ty TNHH Hưng Thịnh với vùng sản xuất khoảng 1.287 ha; Công ty TNHH MTV Bò sữa Việt Nam (Vinamilk) với Trang trại bò sữa Tây Ninh khoảng 250 ha; Công ty Thành Thành Công (TTC) Tây Ninh tại Nông trường TTC Bến Cầu với quy mô khoảng 150 ha.

“Công trình này không chỉ dừng lại ở nhiệm vụ cung cấp nước cho sản xuất nông nghiệp. Với định hướng điều chỉnh Mộc Bài trở thành khu công nghiệp, đô thị và di tích, chúng tôi đang hướng tới mục tiêu lớn hơn: cung cấp nước cho công nghiệp và sinh hoạt, phục vụ trực tiếp cho khu kinh tế cửa khẩu Mộc Bài. Đây là khu kinh tế được xác định là một trung tâm động lực theo Nghị quyết số 24 của Bộ Chính trị trong trục phát triển Đông - Tây của vùng, đặc biệt là trong bối cảnh cao tốc TP.HCM - Mộc Bài đang được triển khai. Khu kinh tế này được quy hoạch theo hướng công nghiệp - đô thị - thương mại - dịch vụ, gắn với bảo đảm quốc phòng, an ninh…”, ông Nguyễn Đình Xuân nhấn mạnh.

Trong hành trình đồng bộ hóa hệ thống thủy lợi, Tây Ninh không chỉ chú trọng đầu tư các hồ chứa và kênh mương lớn mà còn từng bước “đánh thức” vùng biên bằng những trạm bơm công suất lớn. Đây là những cánh tay nối dài, đưa nước sạch lên vùng cao, vùng xa - nơi mà người dân từng chỉ biết trông vào nước trời và những chiếc giếng đào thủ công.

Nằm ở vị trí đặc biệt trên bản đồ Tây Ninh, các xã vùng biên như Hòa Hội, Long Thuận, Long Chữ từ lâu đã đối mặt với tình trạng khan hiếm nước vì địa hình cao, hạ tầng thủy lợi chưa vươn tới. Trước thực trạng ấy, tỉnh Tây Ninh đã chủ trương đầu tư 10 trạm bơm công suất lớn, đặt tại những điểm “cổ chai” thủy lợi - nơi dòng nước không thể tự chảy đến được. Các trạm bơm có nhiệm vụ lấy nước từ dòng chảy tự nhiên như sông, suối bơm lên vùng cao.

Một trong những dự án trọng điểm là Trạm bơm Tân Long, với tổng vốn đầu tư hơn 218 tỷ đồng. Dự án được khởi công từ cuối năm 2023, hiện đã hoàn thành đưa vào sử dụng nhằm phục vụ tưới tiêu cho hơn 730 ha đất nông nghiệp cho xã biên giới Hòa Hội.

Điểm đặc biệt của Trạm bơm Tân Long là hệ thống lấy nước từ rạch Nàng Dình - một dòng chảy tự nhiên tại địa phương. Từ đây, nước được dẫn qua tuyến kênh dài 1.665 mét, rồi bơm lên bởi 4 tổ máy ly tâm trục ngang (3 máy chính, 1 dự phòng), mỗi máy có công suất 1.600 m³/giờ. Nước sau đó được phân phối qua hệ thống kênh tưới chính dài gần 3,6 km và kênh cấp I dài gần 10 km. Không chỉ cấp nước, trạm còn tích hợp hệ thống tiêu thoát nước hơn 11 km, giúp bảo vệ cây trồng mùa mưa.

Không chỉ riêng cây trồng phát triển tốt hơn, năng suất tăng rõ rệt mà người dân cũng có nước để sinh hoạt, chăn nuôi, cải thiện thu nhập. Một số hộ trước đây thuộc diện nghèo nay đã vươn lên khá giả nhờ chủ động được sản xuất.

Ông Nguyễn Khắc Sinh, nông dân sinh sống tại khu vực có trạm bơm vừa được đầu tư cho biết, gia đình ông có 7 ha canh tác tre lấy măng. Trước đây vào mùa nắng, việc bơm nước tưới cây rất cực, mỗi ngày phải vận hành ba mô tơ, thậm chí bơm xuyên đêm để đủ nước cho cây. Tốn rất nhiều tiền điện, công sức. Tuy nhiên, từ khi có tuyến kênh thủy lợi mới, nước tự chảy về tận vườn, ông Sinh không còn phải tốn tiền điện để bơm nước, tiết kiệm đáng kể chi phí sản xuất.

“Có trạm bơm này rồi thì nói thật là… quá tuyệt vời, không còn gì để nói nữa. Người dân ở đây ai cũng mừng cả. Nước về tận nơi, tưới tiêu dễ dàng mà lại không tốn kém”, ông Sinh phấn khởi nói.

Không chỉ riêng Tân Long, các trạm bơm khác tại Bến Cầu, Gò Dầu, Tân Châu cũng đang phát huy hiệu quả rõ rệt. Hàng ngàn ha đất sản xuất đã được “hồi sinh” nhờ nguồn nước ổn định. Sự hiện diện của các trạm bơm không chỉ là một công trình cấp nước mà còn là lời khẳng định cho cam kết của tỉnh trong việc không để vùng sâu, vùng xa bị bỏ lại phía sau.

Ông Lê Thành Nhân, Giám đốc Xí nghiệp Quản lý các trạm bơm thuộc Công ty TNHH MTV Khai thác Thủy lợi Tây Ninh cho biết thêm, đến nay đã có hơn 12.000 ha đất nông nghiệp vùng biên được phục hồi và nâng cao năng suất nhờ hệ thống trạm bơm đầu tư đồng bộ. Ngoài ra, nước bơm lên còn phục vụ sinh hoạt, mở đường phát triển các cụm dân cư, khu kinh tế cửa khẩu và khu công nghiệp phía tây của tỉnh.

“Các trạm bơm đóng vai trò như mắt xích chiến lược trong hệ thống thủy lợi Tây Ninh. Bên cạnh tưới tiêu nông nghiệp, chúng tôi đang hướng tới mục tiêu cao hơn là cấp nước sinh hoạt, công nghiệp và dịch vụ. Tây Ninh cũng đang tính toán tích hợp công nghệ số vào vận hành các trạm bơm, hướng tới hệ thống điều khiển thông minh, tiết kiệm nhân lực, ứng phó linh hoạt với biến đổi khí hậu và nhu cầu sử dụng nước ngày càng tăng”, ông Lê Thành Nhân nhấn mạnh.

Tây Ninh hiện sở hữu một trong những hệ thống thủy lợi quy mô và đồng bộ bậc nhất khu vực Đông Nam Bộ, đóng vai trò then chốt trong phát triển nông nghiệp bền vững, ứng phó biến đổi khí hậu và hỗ trợ phát triển công nghiệp.

Để có cơ ngơi thủy lợi như hôm nay, chỉ tính riêng giai đoạn 2020-2025, tổng vốn đầu tư cho lĩnh vực thủy lợi toàn tỉnh đạt hơn 1.357 tỷ đồng, triển khai 173 công trình. Cụ thể, có 29 công trình lớn từ vốn đầu tư công (1.203 tỷ đồng) và 144 hạng mục công trình nhỏ từ nguồn công ích và vốn sự nghiệp (154 tỷ đồng). Đáng chú ý, ngành đã hoàn thành kiên cố hóa 65 km kênh, nạo vét 132 km kênh tiêu, đảm bảo tưới cho 28.500 ha, tiêu thoát nước cho 17.800 ha, góp phần giảm úng, chuyển đổi cây trồng hiệu quả cho khoảng 6.300 ha tại các huyện Gò Dầu, Dương Minh Châu, Tân Biên và Tân Châu.

Tính đến nay, tổng chiều dài kênh kiên cố hóa của tỉnh đạt 1.206 km, tương đương 69% toàn mạng lưới. Tuy nhiên, nhiều tuyến kênh đất đã xuống cấp, rò rỉ gây thất thoát nước, cần tiếp tục được đầu tư cải tạo, nâng cấp.

Giai đoạn 2026-2030, tỉnh tiếp tục định hướng phát triển hệ thống thủy lợi với kế hoạch triển khai 25 dự án mới, tổng kinh phí dự kiến hơn 1.553 tỷ đồng. Trong đó, ngân sách Trung ương hỗ trợ 630 tỷ đồng, ngân sách địa phương 517 tỷ đồng và nguồn vốn ODA khoảng 406 tỷ đồng.

Cùng với đầu tư mới, Công ty TNHH MTV Khai thác thủy lợi Tây Ninh sẽ tiếp tục duy tu, sửa chữa, nâng cấp các công trình hiện hữu từ các nguồn hỗ trợ chính sách và dịch vụ công ích, đảm bảo hiệu quả khai thác và sử dụng nguồn nước bền vững trong thời gian tới.

“Không còn là những công trình kỹ thuật đơn lẻ, hệ thống thủy lợi Tây Ninh hôm nay đã trở thành nền tảng chiến lược cho phát triển nông nghiệp - công nghiệp - dân sinh.

Trong kỷ nguyên của sản xuất tuần hoàn và kinh tế xanh, hệ thống này chính là bàn đạp để tỉnh Tây Ninh vươn xa, trở thành điểm đến hấp dẫn trong thu hút đầu tư vào nông nghiệp công nghệ cao, thích ứng với biến đổi khí hậu và bảo đảm an ninh nguồn nước lâu dài”, ông Trần Quang Vinh - Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi Tây Ninh nhấn mạnh.

Hạ tầng thủy lợi không còn là câu chuyện hàn lâm của quy hoạch hay kỹ thuật khô khan, mà đã trở thành yếu tố chiến lược giúp Tây Ninh chuyển mình mạnh mẽ. Trong đó, ba công trình lớn được xem là trụ cột của bước ngoặt này: Công trình hồ Dầu Tiếng, Dự án tưới tiêu khu vực phía Tây sông Vàm Cỏ Đông, Trạm bơm Tân Long. Mỗi dự án là một dấu ấn, hợp thành một chương phát triển đặc biệt cho nông nghiệp, công nghiệp và dân sinh vùng biên.