Nằm ở địa đầu cực nam Tổ quốc, Cà Mau là tỉnh chịu tác động nặng nề từ triều cường, xâm nhập mặn, lũ lụt và sạt lở bờ biển. Nhịp sống của người dân nơi đây gắn chặt với chu kỳ nước lên - nước rút, khiến hệ thống thủy lợi trở thành yếu tố sống còn đối với sản xuất nông nghiệp và đời sống cộng đồng.
Trong quá khứ, nhiều vùng nông thôn Cà Mau thường xuyên lâm vào cảnh "mùa mùa lo ngập, mùa khô lo mặn". Sản xuất thiếu ổn định, thu nhập người dân bấp bênh, trở thành "điểm nghẽn" lớn trong hành trình xây dựng nông thôn mới (NTM). Nhận thức được vấn đề cốt lõi này, tỉnh đã xác định đầu tư và hoàn thiện hệ thống thủy lợi là giải pháp chiến lược để tháo gỡ khó khăn, tạo nền tảng phát triển bền vững.
Cống âu thuyền Ninh Quới được đưa vào hoạt động từ năm 2020, từ đó đến nay đã phát huy được hiệu quả hoạt động, góp phần phát triển kinh tế, xây dựng nông thôn mới cho người dân. Ảnh: Trọng Linh.
Chủ động nguồn nước, ổn định sinh kế
Những năm gần đây, ngành thủy lợi Cà Mau đã huy động nhiều nguồn lực để đầu tư các công trình trọng điểm, đồng thời duy tu và nâng cấp hệ thống cống nội đồng, đê bao, kênh mương. Sự vận hành khoa học và linh hoạt đã giúp nhiều vùng sản xuất chủ động nguồn nước, giảm thiểu thiệt hại thiên tai, tạo điều kiện thuận lợi cho nông dân áp dụng các mô hình canh tác tiên tiến.
Cống âu thuyền Ninh Quới nổi lên như một điển hình thành công. Công trình này không chỉ thực hiện chức năng kiểm soát mặn, giữ ngọt mà còn kết hợp giao thông thủy, góp phần hoàn thiện hạ tầng nông thôn theo hướng đa năng, hiệu quả.
Từ khi đi vào hoạt động, cống Ninh Quới đã kiểm soát hiệu quả tình trạng xâm nhập mặn vào nội đồng trong mùa khô và đẩy nhanh thoát nước mùa mưa. Kết quả là nhiều diện tích lúa và mô hình lúa - tôm ổn định sản xuất, rủi ro giảm đáng kể, chi phí đầu vào hạ rõ rệt.
Ông Phạm Văn Vọng (55 tuổi, xã Ninh Quới, Cà Mau) chia sẻ về hiệu quả thiết thực: Vụ lúa đông xuân 2024-2025, gia đình ông canh tác hơn 4 ha đạt năng suất bình quân 7-7,5 tấn/ha. Với giá bán khoảng 8.300 đồng/kg, sau khi trừ chi phí, lợi nhuận đạt hơn 40 triệu đồng/ha.
"Khoảng 5 năm từ khi cống âu thuyền Ninh Quới vận hành, mỗi khi nước mặn về thì cống đóng lại, nước ngọt từ Ngã Năm chảy xuống dồi dào. Không chỉ giúp sản xuất thuận lợi mà xà lan, ghe thu mua lúa cũng vào tận ruộng. Từ đó đến nay, vụ nào làm lúa cũng trúng mùa", ông Vọng chia sẻ.
Nông dân vùng lúa - tôm phía Bắc quốc lộ 1A không còn sợ thiếu nước mặn cho vụ tôm. Ảnh: Trọng Linh.
Ông Nguyễn Văn Thòn, nông dân canh tác lúa lâu năm tại xã Ninh Quới, cho biết: "Trước đây, chỉ cần mặn lên cao là coi như mất mùa. Từ khi có cống Ninh Quới, nước được điều tiết chủ động, ruộng lúa ổn định hơn, năng suất tăng mà đỡ lo rủi ro".
Bên cạnh phục vụ sản xuất, hệ thống cống chống ngập và cống nội đồng tại nhiều xã nông thôn đang phát huy hiệu quả thiết thực. Những khu vực trũng thấp từng là "điểm nóng" ngập úng giờ đây được kiểm soát tốt hơn, bảo vệ nhà cửa, đường giao thông và các công trình công cộng.
Bà Trần Thị Hường, cư dân sinh sống gần một cống chống ngập, cho biết: "Trước kia, triều cường là nước tràn vào nhà, sinh hoạt đảo lộn. Mấy năm nay có cống kiểm soát nước, tình trạng ngập giảm nhiều, cuộc sống ổn định hơn".
Nền tảng xây dựng nông thôn mới bền vững
Trong bộ tiêu chí xây dựng NTM, thủy lợi không chỉ gắn với tiêu chí hạ tầng mà còn tác động trực tiếp đến thu nhập, tổ chức sản xuất, môi trường và chất lượng đời sống.
Nông dân vùng chuyên lúa thì không còn sợ cây lúa bị xâm nhập mặn. Ảnh: Trọng Linh.
Theo Sở Nông nghiệp và Môi trường Cà Mau, trong năm 2025, tỉnh đã lồng ghép nhiều nguồn vốn để đầu tư, duy tu và nâng cấp hệ thống công trình thủy lợi. Riêng lĩnh vực thủy nông nội đồng, các đơn vị chức năng đã triển khai 30 công trình với tổng chiều dài hơn 40 km, tổng mức đầu tư trên 109 tỷ đồng, góp phần nâng cao năng lực tưới tiêu và chủ động nguồn nước phục vụ sản xuất.
Các công trình kiểm soát mặn - ngọt trọng điểm như cống âu thuyền Ninh Quới, cống Giá Rai - Hộ Phòng được vận hành linh hoạt, ngăn mặn mùa khô, tiêu thoát nước nhanh mùa mưa, hạn chế ngập lụt và giảm thiểu rủi ro thiên tai. Nhờ đó, nhiều vùng sản xuất lúa, lúa - tôm và nuôi trồng thủy sản được bảo vệ, tạo điều kiện để người dân yên tâm sản xuất và nâng cao thu nhập.
Thủy lợi không chỉ phục vụ sản xuất mà còn đóng vai trò quan trọng trong cải thiện đời sống và môi trường nông thôn. Đến cuối năm 2025, toàn tỉnh có 144 hệ thống cấp nước tập trung, tỷ lệ hộ dân nông thôn sử dụng nước hợp vệ sinh đạt 98%, trong đó 50% hộ sử dụng nước sạch đạt quy chuẩn.
Đối với hệ thống đê bao khép kín, nông dân luôn chủ động được nguồn nước kể cả mùa nắng hay mùa mưa. Ảnh: Trọng Linh.
Ông Nguyễn Thanh Tùng, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi tỉnh Cà Mau, khẳng định: "Thủy lợi giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong xây dựng nông thôn mới, nhất là trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp. Thủy lợi không chỉ là hạ tầng kỹ thuật phục vụ sản xuất mà còn là giải pháp căn cơ để ổn định đời sống dân cư, thích ứng với biến đổi khí hậu. Việc đầu tư, quản lý và vận hành hiệu quả các công trình thủy lợi đã giúp tỉnh chủ động kiểm soát nguồn nước, giảm thiểu thiệt hại do triều cường, hạn hán và xâm nhập mặn".
Thực tiễn cho thấy, nơi nào hệ thống thủy lợi được đầu tư đồng bộ, nơi đó sản xuất ổn định và đời sống người dân được cải thiện rõ rệt. Thủy lợi chính là nền tảng quan trọng nâng cao chất lượng NTM, tạo động lực để nông thôn Cà Mau phát triển hài hòa và bền vững trong giai đoạn mới.
Đến năm 2030, Cà Mau phấn đấu có ít nhất 65% số xã đạt chuẩn NTM (riêng năm 2026 đạt 15%), 70% xã vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi đạt chuẩn, khoảng 10% xã đạt chuẩn NTM nâng cao và 60% ấp vùng bãi ngang ven biển, hải đảo đạt chuẩn theo tiêu chí tỉnh ban hành.
