Trải qua 8 thập kỷ hình thành và phát triển, ngành Địa chất Việt Nam đã không ngừng khẳng định vai trò quan trọng trong hành trình phát triển của đất nước. Những dấu mốc thầm lặng của các thế hệ địa chất nói chung đã không ngừng khẳng định vai trò trụ cột của ngành địa chất trong sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và phát triển kinh tế - xã hội của Tổ quốc, góp phần bảo đảm an ninh năng lượng và giờ đây đang từng bước chuyển mình cùng đất nước trong giai đoạn mới.
Thế hệ địa chất Việt Nam đóng góp lớn cho sự thành công của ngành. Ảnh: Mai Đan.
Những dấu mốc thầm lặng nhưng bền bỉ
Ngược dòng lịch sử, ngày 2/10/1945, sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh thành lập Bộ Quốc dân kinh tế, Bộ ban hành Nghị định tổ chức các cơ quan trực thuộc, trong đó có Nha Kỹ nghệ. Ngày 26/11/1946, Bộ này được đổi tên thành Bộ Kinh tế; đến ngày 14/5/1951 tiếp tục đổi thành Bộ Công thương, còn Nha Kỹ nghệ đổi thành Nha Khoáng chất và Kỹ nghệ. Đây là dấu mốc khởi đầu cho 80 năm hình thành và phát triển của ngành Địa chất Việt Nam, đặt nền móng cho công tác điều tra địa chất và khai khoáng của đất nước.
Trong những năm kháng chiến chống Mỹ, lực lượng địa chất lặng lẽ bám núi, băng rừng, không ngừng tìm tòi, khai phá những mỏ khoáng sản quan trọng (sắt, mangan, thiếc, chì-kẽm, vật liệu xây dựng…) phục vụ hoạt động quốc phòng, sản xuất vũ khí cũng như góp phần vào những hoạt động xây dựng công trình giao thông, công trình xây dựng, góp phần không nhỏ vào thắng lợi của dân tộc.
Sau ngày đất nước thống nhất, ngành Địa chất bước vào thời kỳ khôi phục và phát triển. Dựa theo kết quả điều tra, tìm kiếm, hàng loạt các mỏ khoáng sản lớn như vùng than Quảng Ninh, apatit Lào Cai, sắt Thạch Khê, than Phấn Mễ, thiếc Cao Bằng, sắt Trại Cau được phát hiện và đưa vào khai thác, tạo nguồn lực quan trọng thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Cùng với đó, công tác lập bản đồ địa chất toàn quốc được đẩy mạnh, xác lập sơ bộ được hệ thống bản đồ địa chất toàn quốc, tạo nền tảng cho việc lập, quy hoạch, định hướng phát triển ngành công nghiệp của nước nhà.
Bước chuyển mình trong thời kỳ đổi mới và hội nhập
Từ những năm 1990 trở lại đây, đi cùng làn sóng đổi mới và hội nhập quốc tế sâu rộng, ngành Địa chất Việt Nam đã chủ động chuyển mình, tiếp cận và ứng dụng các thành tựu khoa học - công nghệ hiện đại của thế giới thay thế cho những phương pháp thủ công trước đây, góp phần nâng cao hiệu quả trong công tác điều tra, khai thác và quản lý khoáng sản, giúp tăng độ chính xác, rút ngắn thời gian và tiết kiệm chi phí. Đây là một bước tiến quan trọng, đánh dấu sự thay đổi cả về tư duy và phương pháp tiếp cận trong ngành Địa chất Việt Nam.
Một thành tựu nổi bật của ngành Địa chất trong giai đoạn này là việc hoàn thiện nền bản đồ địa chất tỷ lệ 1:50.000 phủ rộng khắp cả nước. Đây là kết quả của hàng chục năm làm việc kiên trì, là công cụ nền tảng không thể thiếu cho công tác quy hoạch, xây dựng hạ tầng, phòng tránh thiên tai và quản lý tài nguyên.
Thời gian tới, ngành Địa chất sẽ đẩy mạnh công tác điều tra, đánh giá các loại khoáng sản chiến lược. Ảnh: Mai Anh.
Đặc biệt, một loạt các đề án trọng điểm được triển khai, như điều tra đánh giá tiềm năng titan khu vực miền Trung Việt Nam; đề án tìm kiếm, đánh giá tiềm năng khoáng sản Urani khu vực Pà Lừa - Pà Rồng, tỉnh Quảng Nam; đề án đánh giá tổng thể tiềm năng khoáng sản than bể Sông Hồng; đề án tìm kiếm, đánh giá tổng thể tiềm năng khoáng sản vùng Tây Bắc, khu vực Trung Trung Bộ cũng như các đề án điều tra tài nguyên khoáng sản vùng biển và thềm lục địa Việt Nam được đẩy mạnh, phục vụ chiến lược phát triển kinh tế - xã hội trong thời kỳ hội nhập, là động lực để định hướng phát triển ngành công nghiệp khai khoáng giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn năm 2045.
Không chỉ ở trong nước, ngành Địa chất còn mở rộng hợp tác quốc tế với nhiều quốc gia phát triển như Nhật Bản, Đức, Canada, để tiếp thu các mô hình quản lý tài nguyên bền vững, góp phần nâng cao năng lực cán bộ và chuẩn hóa quy trình khảo sát, đánh giá tài nguyên theo tiêu chuẩn quốc tế.
Hướng tới ngành địa chất hiện đại, bền vững
Song hành với việc tiếp cận công nghệ tiên tiến, ngành Địa chất Việt Nam đã tích cực hoàn thiện thể chế để đồng bộ với xu thế phát triển chung của đất nước theo từng giai đoạn phát triển. Đảng, Nhà nước đã ban hành những quyết sách, định hướng cho ngành địa chất trong từng từng thời kỳ, giai đoạn cụ thể.
Đặc biệt, ngày 29/11/2024, tại kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV đã thông qua Luật Địa chất và Khoáng sản và có hiệu lực từ ngày 1/7/2025, gần trùng thời điểm kỷ niệm 80 năm thành lập ngành Địa chất Việt Nam. Luật này đã thể chế hóa các mục tiêu, quan điểm của Nghị quyết 10-NQ/TW của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược địa chất, khoáng sản và công nghiệp khai khoáng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.
Luật đã xác lập 4 nhóm chính sách đổi mới mang tính đột phá góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và khơi thông điểm nghẽn, huy động hiệu quả nguồn lực khoáng sản cho phát triển kinh tế - xã hội.
Cụ thể, phân nhóm khoáng sản theo công dụng và mục đích quản lý để có cách thức quản lý phù hợp với từng nhóm, từng loại khoáng sản khác nhau; tăng cường phân cấp, phân quyền cho chính quyền địa phương; cải cách thủ tục hành chính trong hoạt động khoáng sản; mở rộng vai trò của các địa phương, cộng đồng dân cư trong giám sát, tham gia và hưởng lợi từ hoạt động khai thác khoáng sản.
Trong thời gian tới, Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam sẽ tập trung vào ba trụ cột chính.
Thứ nhất, tăng cường đẩy mạnh điều tra cơ bản địa chất và khoáng sản theo hướng hiện đại, tích hợp các công nghệ mới như trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (big data), mô hình địa chất 3D.
Thứ hai, đẩy mạnh công tác điều tra, đánh giá các loại khoáng sản chiến lược như đất hiếm, niken, coban - những nguyên liệu không thể thiếu cho công nghiệp công nghệ cao và quá trình chuyển đổi năng lượng.
Thứ ba, hoàn thiện hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về địa chất và khoáng sản, tăng cường năng lực quản lý nhà nước, thanh tra, kiểm tra, đảm bảo khai thác đúng quy định và bảo vệ môi trường sống của người dân.
Dưới góc nhìn tổng thể, những định hướng này sẽ giúp ngành Địa chất chuyển mình mạnh mẽ, vươn mình trở thành “người dẫn đường” của đất nước trong giai đoạn mới.
80 năm kể từ ngày thành lập, ngành Địa chất Việt Nam hôm nay không chỉ tự hào về quá khứ mà còn vững tin vào tương lai. Với sự đồng hành của thể chế, sự bứt phá của khoa học công nghệ và tầm nhìn chiến lược rõ ràng, ngành đang từng bước khẳng định vai trò là một trong những trụ cột của phát triển quốc gia, vừa là “đôi mắt nhìn sâu vào lòng đất”, vừa là “bàn tay” kiến tạo nên những nền móng vững chắc cho tương lai bền vững.
TS. Trần Bình Trọng - Cục trưởng Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam
