Mười năm kiến tạo công nghiệp hỗ trợ phát triển xanh: [Bài 4] Nhìn ra quốc tế

Chính sách quyết định

Không ít quốc gia từng đối diện bài toán giống Việt Nam hôm nay: phụ thuộc nhập khẩu linh kiện, công nghệ thấp và thiếu doanh nghiệp đủ sức đứng trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Cách họ bước qua “nút thắt trung gian” - từ nhà gia công sang nhà cung ứng chủ động - đem đến những gợi mở rõ ràng. Chính sách phải đi cùng cơ chế ràng buộc, và doanh nghiệp phải lớn lên trong khuôn khổ cạnh tranh thực chất.

Hàn Quốc là ví dụ điển hình. Thập niên 1970, nước này khởi động chương trình phát triển công nghiệp nặng và hóa chất, lựa chọn một số ngành mũi nhọn như luyện kim, đóng tàu, ô tô, điện tử để dồn ưu đãi và tín dụng.

Tuy nhiên, điều khiến Hàn Quốc thành công không nằm ở việc “bơm vốn”, mà ở cách Nhà nước ràng buộc ưu đãi bằng kết quả cụ thể. Nếu doanh nghiệp không đạt mốc xuất khẩu, năng suất hay nội địa hóa đều bị cắt hỗ trợ. Cơ chế “thưởng - phạt” ấy buộc doanh nghiệp phải tự đầu tư vào năng lực, công nghệ và quản trị. Nhờ đó, chỉ trong hơn một thập kỷ, các nhà cung ứng nội địa hình thành mạng lưới vững chắc quanh những tập đoàn lớn, tạo ra cấu trúc công nghiệp có sức lan tỏa kéo dài đến ngày nay.

Khác với Hàn Quốc, Mexico phát triển công nghiệp hỗ trợ dựa trên thương mại và vị trí địa lý. Sau khi ký NAFTA (1994), nước này trở thành “xưởng sản xuất” của khu vực Bắc Mỹ, đặc biệt trong ngành ô tô và điện tử.

Lợi thế thuế quan và khoảng cách địa lý đã kéo hàng loạt nhà đầu tư Hoa Kỳ và châu Á vào quốc gia Trung Mỹ. Không chỉ vậy, nước này còn kiên trì trong việc nâng chuẩn nhà cung ứng nội địa. Chính phủ yêu cầu các nhà sản xuất tham gia tỷ lệ nội địa hóa tối thiểu, đầu tư vào trung tâm thử nghiệm, đào tạo kỹ sư và thúc đẩy mạng lưới cung ứng tầng hai, tầng ba.

Khi Hiệp định USMCA thay thế NAFTA với quy tắc xuất xứ khắt khe hơn, các doanh nghiệp Mexico đã sẵn sàng hơn nhiều so với 20 năm trước. Họ không còn chỉ lắp ráp, mà thực sự nắm giữ một phần giá trị trong chuỗi.

Nhìn vào hai trường hợp này, có thể thấy điểm chung không nằm ở mô hình, mà ở quyết định chính sách. Cả Hàn Quốc lẫn Mexico đều đặt điều kiện rõ ràng cho doanh nghiệp. Ai muốn hưởng ưu đãi, phải chứng minh năng lực. Ai muốn tồn tại, phải đạt chuẩn quốc tế. Chính những “kỷ luật” ấy tạo động lực để nhà cung ứng nội địa tự chuyển mình, thay vì phụ thuộc mãi vào hỗ trợ.

Doanh nghiệp cần chứng minh năng lực xanh hóa

Việt Nam có thể học được nhiều điều từ cơ chế " muốn hưởng ưu đãi, phải chứng minh năng lực; ai muốn tồn tại, phải đạt chuẩn quốc tế" từ Hàn Quốc hay Mexico, đặc biệt khi mục tiêu đến năm 2030 là nâng tỷ lệ nội địa hóa trong ngành chế biến, chế tạo lên 45–50% và ít nhất 70% doanh nghiệp CNHT đáp ứng tiêu chí xanh và tuần hoàn.

Một điểm nữa mà doanh nghiệp CNHT tại Việt Nam cần lưu ý, đó là những lợi thế khác biệt, như quy mô lao động trẻ, chuỗi FTA rộng và nhu cầu chuyển dịch chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong bối cảnh các tập đoàn đa quốc gia đang yêu cầu nhà cung ứng đạt chuẩn ESG, điều Việt Nam cần không chỉ là ưu đãi, mà là cơ chế buộc doanh nghiệp “xanh hóa” và “số hóa” để đủ sức tham gia chuỗi.

Việc Bộ Công Thương dự kiến xây dựng Chiến lược phát triển CNHT 2026-2035 với bộ tiêu chí đánh giá doanh nghiệp xanh, các trung tâm hỗ trợ chuyển đổi tại 5 vùng trọng điểm, cùng kết nối Quỹ khoa học - công nghệ và Quỹ bảo vệ môi trường là hướng đi đúng, nếu đi kèm một hệ thống theo dõi kết quả minh bạch.

Kinh nghiệm quốc tế cũng chỉ ra rằng “xanh hóa” chỉ thành công khi gắn trực tiếp với lợi ích kinh tế. Hàn Quốc từng buộc doanh nghiệp tiết kiệm năng lượng để được ưu tiên vay vốn, còn Mexico hiện hỗ trợ nhà cung ứng đáp ứng tiêu chuẩn phát thải CO₂ của các hãng ô tô châu Âu.

Việt Nam hoàn toàn có thể áp dụng cơ chế tương tự: doanh nghiệp đạt chứng nhận môi trường hoặc tiết kiệm năng lượng sẽ được tiếp cận vốn rẻ hơn, hoặc được đưa vào danh mục nhà cung cấp tiềm năng của các tập đoàn FDI. Khi tiêu chuẩn xanh trở thành thước đo thương mại chứ không chỉ phong trào, quá trình chuyển đổi sẽ mang tính tự thân và bền vững hơn.

Nếu Hàn Quốc thành công nhờ “kỷ luật công nghiệp”, Mexico tạo dấu ấn nhờ “kỷ luật thương mại”, thì Việt Nam đang đứng trước cơ hội để hình thành “kỷ luật xanh”, nơi chính sách, thị trường và doanh nghiệp cùng vận hành theo một mục tiêu duy nhất: tăng năng lực cạnh tranh mà không đánh đổi môi trường.

Bài toán của Việt Nam giờ không còn là có phát triển CNHT hay không, mà là phát triển theo cách nào để đến 2035, nhà cung ứng Việt không chỉ đủ chuẩn tham gia chuỗi toàn cầu, mà còn có thể xuất khẩu công nghệ, sản phẩm và giá trị thương hiệu.

Một chiến lược công nghiệp hỗ trợ hiệu quả không thể chỉ dựa trên ưu đãi. Nó phải dựa trên năng lực, tiêu chuẩn và kỷ luật. Khi doanh nghiệp Việt Nam được đặt trong môi trường ấy, vừa cạnh tranh, vừa được hỗ trợ đúng lúc, CNHT mới thật sự trở thành nền móng cho một nền công nghiệp xanh và tự chủ.