Luật Ngân sách mới chấm dứt cơ chế 'xin - cho'

Quốc hội vừa thông qua Luật Ngân sách Nhà nước số 89/2025/QH15, thay thế Luật số 83/2015/QH13 sau 10 năm thi hành. Luật mới được đánh giá là bước đột phá trong quản trị tài chính công khi chuyển trọng tâm từ kiểm soát tập trung sang phân quyền hiệu quả, minh bạch và có trách nhiệm.

Trọng tâm cải cách là xóa bỏ cơ chế “xin - cho” trong phân bổ ngân sách, vốn tồn tại nhiều năm dưới hình thức các địa phương phải trình xin bổ sung, điều chỉnh dự toán từng phần, dẫn đến chậm trễ và thiếu chủ động.

Luật mới cho phép Chính phủ, Thủ tướng và UBND các cấp chủ động quyết định, điều chỉnh dự toán hằng năm, sử dụng nguồn tăng thu và dự toán chi còn lại mà không cần trình cấp trên phê duyệt từng bước nhỏ.

Sự thay đổi này tạo điều kiện để các địa phương linh hoạt hơn trong điều hành, phản ứng kịp thời trước biến động kinh tế - xã hội, từ đó nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách và giảm tối đa các thủ tục hành chính trung gian.

Luật cũng mở rộng thẩm quyền cho HĐND cấp tỉnh trong việc ban hành một số khoản thu phí, lệ phí ngoài danh mục Luật Phí và Lệ phí, cũng như quyết định các chế độ chi riêng của địa phương phục vụ mục tiêu phát triển, an sinh và trật tự xã hội. Điều này tạo dư địa chính sách cho từng vùng, miền chủ động phát huy lợi thế và xử lý các thách thức đặc thù.

Để bảo đảm kỷ luật tài chính, Luật quy định Quốc hội, Chính phủ, HĐND và UBND các cấp phải tăng cường công tác giám sát, thanh tra và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm. Trách nhiệm được phân định rõ: Địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm.

Bên cạnh đó, luật bãi bỏ nhiều tầng nấc và thủ tục không còn phù hợp như số kiểm tra trong lập dự toán, kế hoạch tài chính - ngân sách Nhà nước 3 năm, thủ tục thẩm định quyết toán của cấp trên đối với cấp dưới, nhằm rút ngắn chu trình quản lý ngân sách và nâng cao tính tự chủ của địa phương.

Một điểm nổi bật khác của Luật 89/2025 là lần đầu tiên luật hóa ngân sách cho khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số, với khung chính sách riêng. Bộ Khoa học và Công nghệ được giao vai trò hướng dẫn lập dự toán, đề xuất mức chi, đơn giản hóa thủ tục kiểm soát chi cho lĩnh vực này.

Luật cho phép phân cấp nhiệm vụ chi trong lĩnh vực đổi mới sáng tạo từ cấp tỉnh xuống cấp xã, áp dụng ngay từ ngày 1/7, sớm hơn so với thời điểm có hiệu lực chung của luật là năm ngân sách 2026. Việc này được kỳ vọng sẽ tháo gỡ nhiều vướng mắc về thủ tục, mở đường cho các ý tưởng công nghệ được ngân sách “chắp cánh” đúng thời điểm và đúng nơi cần.

Luật cũng cho phép sử dụng đồng thời hai nguồn ngân sách đầu tư phát triển và thường xuyên cho một số nhiệm vụ đặc thù. Đồng thời, quỹ dự trữ tài chính cấp tỉnh có thể được tạm ứng cho các dự án hạ tầng quan trọng, với thời gian hoàn trả tối đa 36 tháng. Đây là giải pháp mới nhằm thúc đẩy giải ngân và xử lý kịp thời các yêu cầu đột xuất mà vẫn đảm bảo nguyên tắc tài chính công.

Các thủ tục hành chính được giảm đáng kể trong Luật mới, góp phần tăng tính minh bạch trong phân bổ, điều hành và quyết toán. Những nội dung không còn phù hợp với thực tiễn như kế hoạch tài chính ba năm, số kiểm tra, quy định nguyên tắc phân cấp cứng… đều được bãi bỏ.

Luật số 89/2025/QH15 sẽ có hiệu lực từ năm ngân sách 2026. Một số nội dung quan trọng, như phân cấp chi cho lĩnh vực đổi mới sáng tạo, hướng dẫn lập dự toán và tổ chức chi ngân sách trong lĩnh vực này, sẽ được thực hiện ngay từ ngày 1/7/2025. Các quy định liên quan đến phân chia tiền sử dụng đất, tiền thuê đất sẽ bắt đầu áp dụng từ kỳ dự toán 2026.

Bộ Tài chính khẳng định, Luật Ngân sách Nhà nước (sửa đổi) là cơ sở pháp lý vững chắc để nâng cao hiệu quả quản lý, phân bổ và sử dụng nguồn lực công. Quan trọng hơn, luật mở ra thời kỳ mới trong quản trị tài chính công, giai đoạn chính quyền địa phương không còn “xin” và Trung ương không còn “cho”, mà cả hai cùng hành động trên cơ sở luật định, trách nhiệm và minh bạch.