Tan hoang hồ đập sau lũ
Một buổi sáng tháng 6 oi ả, chúng tôi theo chân ông Lý Văn Nội, Chủ tịch UBND xã Nghĩa Đô, huyện Bảo Yên (Lào Cai) vượt hơn chục cây số đường đất gồ ghề để tiếp cận hồ Khuổi Rịa. Cảnh tượng đập nước bị mưa lũ cuốn trôi, vết xói mòn chằng chịt trên bờ đập cũ hiện rõ, khắc họa mức độ tàn phá kinh hoàng của trận lũ tháng 9/2024.
Nhiều hồ tại Lào Cai bị tàn phá do mưa lũ gây ảnh hưởng tới sản xuất nông nghiệp của người dân. Ảnh: Bích Hợp.
“Cái đập này vốn dĩ đã yếu, sau trận lũ thì vỡ hẳn. Giờ hơn 20 ha lúa xuân ở Nghĩa Đô phải phụ thuộc vào nước trời hoặc bơm từ xa về. Khó khăn lắm! Chúng tôi mong lắm một phương án sửa chữa sớm được phê duyệt” - ông Nội không giấu được vẻ trăn trở.
Không riêng Khuổi Rịa, toàn huyện Bảo Yên có tới 4 hồ thủy lợi bị hư hỏng nặng sau mưa lũ. Một số hồ chứa được xây dựng từ cách đây hơn 30 năm, nay đã xuống cấp nghiêm trọng: cống, tràn xả lũ hư hỏng, bờ đập thấm nước, tiềm ẩn nguy cơ vỡ đập khi mưa lớn tiếp diễn.
Theo thống kê từ Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Lào Cai, sau hoàn lưu bão số 3 năm 2024, toàn tỉnh Lào Cai có 107 công trình hồ thủy lợi bị ảnh hưởng, trong đó có nhiều công trình hư hại nghiêm trọng. Dù chính quyền địa phương và ngành nông nghiệp đã vào cuộc khẩn trương, với khoảng 250 tỷ đồng được đầu tư phục hồi hệ thống, thì vẫn còn đó những công trình phải tạm dừng vận hành để sửa chữa lớn.
Mặc dù đã được sửa chữa nhưng các phương án chỉ là tạm thời do đó việc an toàn hồ đập vẫn đang là một bài toán khó giải ở Lào cai. Ảnh: Bích Hợp.
“Đến nay, 98 hồ đã được sửa chữa và đưa vào vận hành, 78 hồ đạt dung tích chứa từ 90 đến 100%. Tuy nhiên, vẫn còn một số hồ chưa đạt tiêu chuẩn an toàn, trong khi mùa mưa lũ đang tới gần” - ông Nguyễn Quang Ngọc, Trưởng Phòng Quản lý công trình thủy lợi và Phòng chống thiên tai (Sở NN-MT), thông tin.
Một thực trạng đáng lo ngại khác, theo ông Ngọc, là việc kiểm định, quan trắc an toàn hồ đập đang gặp khó do thiếu kinh phí. Nhiều địa phương chưa có bản đồ ngập lụt cho vùng hạ du, thiết bị cảnh báo lũ chưa được lắp đặt đồng bộ. Điều này khiến công tác phòng ngừa, ứng phó với sự cố thủy lợi thiếu tính chủ động.
Thiếu quy trình quản lý - cảnh báo quả bom nước giữa lòng thôn bản
Câu chuyện chưa dừng lại ở hạ tầng xuống cấp. Hiện nay, nhiều hồ thủy lợi trên địa bàn tỉnh Lào Cai cơ bản đáp ứng được nhu cầu tưới tiêu phục vụ sản xuất nông nghiệp nhưng tính bền vững chưa cao. Bên cạnh đó, việc đảm bảo an toàn hồ, đập còn nhiều vấn đề đặt ra do kinh phí hạn chế nên chưa lắp đặt các thiết bị quan trắc, kiểm định an toàn hồ, đập, chưa xây dựng được bản đồ ngập lụt cho vùng hạ du để có phương án phòng, chống khi có sự cố xảy ra.
Theo tìm hiểu của phóng viên, một trong những bất cập lớn hiện nay là nhiều công trình hồ thủy lợi trên địa bàn chưa có đầy đủ hồ sơ pháp lý để quản lý. Có tới 33 hồ thủy lợi được xây dựng từ trước những năm 1980, không lưu hồ sơ hoàn công, bản vẽ thiết kế; không có quy trình vận hành và phương án ứng phó thiên tai được cấp có thẩm quyền phê duyệt. Điều này không chỉ gây khó khăn cho công tác quản lý, vận hành, bảo trì, sửa chữa, điều hành xả lũ… mà còn làm hạn chế khả năng huy động nguồn vốn trung ương và hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế.
Sự cố vỡ hồ thải quặng đuôi Nhà máy tuyển đồng Tả Phời, xã Tả Phời (TP Lào Cai) hôm 8/8/2023 đã từng làm ảnh hưởng tới người dân và môi trường. Ảnh: Bích Hợp.
“Không có hồ sơ pháp lý thì quản lý sao được? Mỗi lần có sự cố, chúng tôi lại lúng túng trong điều hành xả lũ, cũng không thể lập dự án xin trung ương hay quốc tế hỗ trợ vì thiếu căn cứ pháp lý”, một cán bộ thủy lợi cấp xã chia sẻ thẳng thắn.
Thực tế, khi hệ thống hồ chứa không được đầu tư đúng mức, không chỉ hoạt động tưới tiêu bị ảnh hưởng mà nguy cơ mất an toàn đập đe dọa trực tiếp tính mạng người dân vùng hạ du. Trong điều kiện biến đổi khí hậu, mưa lũ cực đoan xuất hiện ngày càng nhiều, một hồ đập hư hỏng có thể trở thành “quả bom nước” bất kỳ lúc nào.
Giải bài toán đảm bảo an toàn đập, hồ chứa thủy lợi
Nhằm bảo đảm an toàn cho hệ thống đập, hồ chứa thủy lợi trong mùa mưa lũ năm 2025, UBND tỉnh Lào Cai đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, trong đó đáng chú ý là Văn bản số 2917/UBND-NLN ngày 22/5/2025. Văn bản này yêu cầu các sở, ngành và chính quyền các địa phương tăng cường thực hiện các biện pháp ứng phó hiệu quả với thiên tai và đảm bảo an toàn công trình thủy lợi.
Cụ thể, theo chỉ đạo của UBND tỉnh Lào Cai, các sở, ngành, địa phương đã tổ chức rà soát, đánh giá hiện trạng toàn bộ công trình hồ chứa, đặc biệt là những công trình đã xuống cấp, tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn. Trên cơ sở đó, lập phương án sửa chữa, nâng cấp và bố trí nguồn vốn kịp thời. Các địa phương cũng chủ động xây dựng, cập nhật phương án phòng chống thiên tai, phương án ứng phó sự cố công trình và tổ chức diễn tập tại các khu vực xung yếu.
Việc quản lý, vận hành hồ chứa được thực hiện nghiêm ngặt theo đúng quy trình, có lực lượng trực ban 24/24 giờ trong mùa mưa bão. Bên cạnh đó, tỉnh Lào Cai tăng cường đầu tư hệ thống cảnh báo sớm, chuẩn bị sẵn sàng phương án sơ tán dân cư vùng hạ du khi xảy ra tình huống khẩn cấp. Công tác phối hợp giữa các ngành, địa phương được đẩy mạnh nhằm phát hiện, xử lý kịp thời các nguy cơ mất an toàn, bảo vệ an toàn tính mạng, tài sản cho người dân.
Để giải bài toán an toàn các hồ đập trong mùa mưa lũ, tỉnh Lào Cai lên hương án rà soát và sửa chữa. Đồng thời có lực lượng trực ban 24/24 giờ trong mùa mưa bão. Ảnh: Minh Phúc.
Theo ông Tạ công Huy, Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường Lào Cai cho biết: "An toàn hồ, đập là nhiệm vụ đặc biệt quan trọng, liên quan trực tiếp đến tính mạng, tài sản của nhân dân và sự phát triển bền vững của tỉnh Lào Cai. Trước diễn biến phức tạp của thời tiết, nhất là mùa mưa lũ đang đến gần, các sở, ngành, địa phương đã rà soát toàn diện hiện trạng các công trình thủy lợi, kiên quyết xử lý những hạng mục xuống cấp, có nguy cơ mất an toàn. Lào Cai đặt mục tiêu phòng ngừa là chính, không để xảy ra sự cố mới xử lý. Đồng thời, chủ động phương án ứng phó, đảm bảo lực lượng, vật tư tại chỗ sẵn sàng xử lý khi có tình huống xảy ra."
Hồ thủy lợi vốn là “nguồn sống” cho nông nghiệp và sinh hoạt nay đang đứng trước thách thức lớn trong quản lý, vận hành. Do đó tỉnh Lào Cai cần quyết liệt hơn trong công tác quản lý vận hành. đồng thời cũng cần bố trí kính phí sớm để sửa chữa các hồ còn đang bị hư hại nhằm tránh những tôn thất có thể xảy ra khi mưa lũ đang rình rập, khi khí hậu ngày càng thất thường, thì việc đảm bảo an toàn hệ thống hồ thủy lợi không thể chậm trễ thêm nữa.
