Chiều 16/9, tại Hà Nội, Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường phối hợp với Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam tổ chức Toạ đàm với chủ đề: "Luật Địa chất và khoáng sản– Nền tảng phát huy hiệu quả nguồn lực địa chất khoáng sản và công nghiệp khai khoáng".
Toạ đàm: "Luật Địa chất và Khoáng sản – Nền tảng phát huy hiệu quả nguồn lực địa chất khoáng sản và công nghiệp khai khoáng". Ảnh: Nguyễn Thủy.
Tại Tọa đàm, các chuyên gia đến từ cơ quan quản lý, doanh nghiệp và báo chí đã cùng chia sẻ quan điểm nhằm tìm giải pháp để luật sớm đi vào cuộc sống. Những thảo luận tập trung vào ba vấn đề then chốt: hoàn thiện chính sách quản lý, tăng cường bảo vệ môi trường trong khai thác và phát huy vai trò giám sát xã hội để Luật thực sự trở thành công cụ quản lý minh bạch, hiệu quả.
Chính sách cần minh bạch và đồng bộ
Bà Phạm Thị Thanh, Phó Trưởng phòng Pháp chế và Kiểm soát hoạt động địa chất khoáng sản (Cục Địa chất và Khoáng sản Việt Nam) cho rằng, Luật Địa chất và khoáng sản năm 2024 (có hiệu lực từ 1/7/2025) là văn bản pháp lý cao nhất, định hình toàn bộ khung khổ pháp lý cho các hoạt động địa chất và khoáng sản.
Bà Phạm Thị Thanh cho rằng, một trong những điểm nhấn của Luật là phân quyền mạnh mẽ cho địa phương trong quản lý, cấp phép khai thác. Ảnh: Việt Anh.
Luật thể hiện rõ quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về tài nguyên địa chất, khoáng sản cũng như đề ra các biện pháp để quản lý, khai thác, sử dụng hiệu quả, tiết kiệm. Điều này tạo nền tảng vững chắc để ngành có định hướng, có tầm nhìn chiến lược.
Đồng thời, Luật có sự đổi mới mang tính đột phá, nổi bật là tầm nhìn chiến lược và quy hoạch đồng bộ. Việc phân loại khoáng sản cũng rõ ràng và cụ thể.
Một trong những điểm nhấn của Luật là phân quyền mạnh mẽ cho địa phương trong quản lý, cấp phép khai thác. Tuy nhiên, theo bà Thanh, phân quyền chỉ hiệu quả khi đi kèm với nâng cao năng lực thẩm định, giám sát và xử lý vi phạm tại chỗ. Song song đó, việc xây dựng cơ sở dữ liệu địa chất, khoáng sản quốc gia thống nhất, công khai, sẽ là chìa khóa để đảm bảo minh bạch, giúp người dân, doanh nghiệp và báo chí có thể theo dõi hoạt động khai thác một cách khách quan.
Để triển khai Luật, bà Thanh cho rằng, thách thức lớn nhất chính là chuyển hóa các chủ trương, chính sách và quy định của Luật thành hành động cụ thể, đồng bộ và hiệu quả trên thực tế.
Các cơ quan chuyên môn và các địa phương cần nâng cao năng lực thực thi và phối hợp, chia sẻ dữ liệu thông tin về địa chất, khoáng sản. Ngoài ra, cần phải vượt qua thách thức về đầu tư và công nghệ, giải quyết hài hòa lợi ích của các bên liên quan.
Để Luật nhanh chóng đi vào cuộc sống và phục vụ phát triển bền vững, bà Phạm Thị Thanh đề xuất 5 giải pháp, đó là: tập trung hoàn thiện thể chế và nâng cao năng lực quản lý Nhà nước, nhanh chóng cụ thể hóa các quy định của Luật bằng các văn bản hướng dẫn chi tiết; đẩy mạnh công tác quy hoạch, phải bảo đảm tính chiến lược và phù hợp với quy hoạch tổng thể quốc gia, gắn với bảo vệ môi trường; thúc đẩy ứng dụng khoa học kỹ thuật; minh bạch, trách nhiệm trong giải trình; bảo vệ môi trường và phục hồi sau khai thác.
Từ sự cố môi trường đến bài học quản lý rủi ro
Ở góc nhìn thực tiễn, ông Phạm Văn Sơn, Giám đốc Trung tâm Ứng phó sự cố môi trường Việt Nam (SOS); Tổng Thư ký Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE) cho rằng, những sự cố môi trường trong khai thác khoáng sản thời gian qua là lời cảnh tỉnh về khoảng trống trong quản lý rủi ro. Các vụ tràn bể chứa quặng đuôi, ô nhiễm nguồn nước ở một số mỏ đã để lại hậu quả nặng nề cho đời sống và sinh kế cộng đồng.
Ông Phạm Văn Sơn cho rằng, những sự cố môi trường trong khai thác khoáng sản thời gian qua là lời cảnh tỉnh về khoảng trống trong quản lý rủi ro. Ảnh: Nguyễn Thủy.
“Không ít doanh nghiệp coi báo cáo môi trường chỉ là thủ tục hành chính, trong khi thực tế đây phải là bản cam kết sống còn. Nếu không đặt vấn đề an toàn môi trường lên hàng đầu, mọi lợi ích kinh tế đều trở nên vô nghĩa”, ông Sơn thẳng thắn.
Ông Sơn đề xuất, trong cấp phép khai thác khoáng sản cần bắt buộc hồ sơ thiết kế công trình xử lý chất thải và bể chứa quặng đuôi phải có đánh giá đầy đủ về an toàn kỹ thuật, tác động thủy văn và phương án ứng phó mưa bão cực đoan. Ngoài ra, phải có quy định kiểm định định kỳ, quan trắc độc lập và quỹ bảo đảm môi trường để khắc phục khi sự cố xảy ra.
Bên cạnh giải pháp kỹ thuật, doanh nghiệp cần đầu tư ứng dụng công nghệ mới như xử lý sinh học, kinh tế tuần hoàn trong quản lý quặng thải, kết hợp với các viện nghiên cứu để đưa ra giải pháp bền vững. “Đây không chỉ là trách nhiệm pháp lý mà còn là yếu tố để doanh nghiệp tồn tại lâu dài”, ông Sơn nhấn mạnh.
Báo chí và cộng đồng thúc đẩy minh bạch trong quản lý
Ở một góc nhìn khác, TS Đào Xuân Hưng, Tổng Biên tập Tạp chí Nông nghiệp và Môi trường đề cao vai trò báo chí, truyền thông như một kênh giám sát, phản biện xã hội quan trọng. Theo ông Hưng, báo chí không chỉ đưa tin chính sách mà còn phải là “tai mắt” của cộng đồng, phát hiện vi phạm, cảnh báo nguy cơ và tạo áp lực để các cơ quan chức năng, doanh nghiệp phải minh bạch.
TS Đào Xuân Hưng đề xuất nâng cao năng lực phóng viên chuyên trách, cung cấp công cụ và thông tin chính xác để phản ánh một cách khoa học, khách quan. Ảnh: Nguyễn Thủy.
“Đưa Luật Địa chất và Khoáng sản vào đời sống không chỉ là trách nhiệm của cơ quan quản lý mà còn là trách nhiệm chung của cả cộng đồng. Báo chí cần làm cầu nối, giúp người dân hiểu và tham gia giám sát, từ đó tạo ra sức ép xã hội để luật được thực thi nghiêm túc”, ông Hưng chia sẻ.
Để làm được điều đó, Tổng Biên tập Đào Xuân Hưng đề xuất, hệ thống dữ liệu địa chất – khoáng sản cần được mở cửa ở mức độ phù hợp để báo chí và người dân tiếp cận. Đồng thời, cần nâng cao năng lực phóng viên chuyên trách, cung cấp công cụ và thông tin chính xác để họ phản ánh một cách khoa học, khách quan.
Ông Hưng cũng nhấn mạnh việc bảo vệ quyền tiếp cận thông tin và nguồn tin báo chí để đảm bảo tính độc lập, khách quan trong giám sát. “Chỉ khi có sự tham gia thực chất của báo chí và cộng đồng, Luật mới trở thành công cụ quản lý minh bạch, chứ không chỉ nằm trên giấy”, ông Hưng nói.
Cần sự phối hợp đồng bộ
Từ ba góc nhìn quản lý, doanh nghiệp và báo chí, có thể thấy một điểm chung: Luật Địa chất và Khoáng sản 2024 chỉ có thể phát huy hiệu quả khi các bên phối hợp chặt chẽ. Nhà nước cần hoàn thiện thể chế, ban hành tiêu chuẩn kỹ thuật rõ ràng và tăng cường năng lực quản lý địa phương. Doanh nghiệp phải coi bảo vệ môi trường là yêu cầu bắt buộc, đi cùng với trách nhiệm xã hội. Trong khi đó, báo chí và cộng đồng là lực đẩy tạo ra tính minh bạch và giám sát xã hội.
Sự phối hợp này không chỉ dừng ở nguyên tắc mà phải được cụ thể hóa bằng cơ chế: tham gia thẩm định thiết kế, công khai dữ liệu quan trắc, tổ chức diễn tập ứng phó sự cố, và công khai kết quả xử lý vi phạm. Đồng thời, ứng dụng khoa học công nghệ, đặc biệt là các giải pháp xanh, sẽ là động lực để giảm thiểu tác động và tăng khả năng phục hồi môi trường sau khai thác.
Kết thúc tọa đàm, các chuyên gia đều chung nhận định: Luật Địa chất và Khoáng sản 2024 là cơ hội để thay đổi cách tiếp cận trong khai thác tài nguyên từ “khai thác bằng mọi giá” sang “khai thác có trách nhiệm”. Khi cơ quan quản lý, doanh nghiệp, báo chí và cộng đồng cùng đồng hành, luật sẽ trở thành công cụ quản lý minh bạch, gắn khai thác với bảo vệ môi trường, đảm bảo lợi ích lâu dài cho đất nước và cho chính cộng đồng nơi có khoáng sản.
