'Độ' bò vàng Việt Nam thành 'bò lực sĩ'

Từ thân phận bị hắt hủi...

Trung tâm Nghiên cứu Bò và Đồng cỏ Ba Vì (Ba Vì, Hà Nội) ngày hôm đó có những nhà khoa học Việt và Nhật chăm chú theo dõi đàn bê vàng rồi cùng bàn tán sôi nổi làm cho tôi nhớ số phận hẩm hiu của con bò vàng nội.

Đầu những năm 2.000, tỉnh Vĩnh Phúc ra chính sách hỗ trợ kinh phí để thiến toàn bộ đàn “bò cóc” (bò vàng Việt) đực để khỏi “nhảy” bò cái. Mỗi cán bộ thú y được phát một cái kẹp tinh hoàn và mỗi con bò đực cóc bị kẹp tinh hoàn người thực hiện được 50.000 đồng. Ngoài ra, tỉnh còn hỗ trợ 2 triệu đồng/con bò đực giống mới, hỗ trợ 500.000 đồng/bò cái sinh sản nhằm phát triển nhanh đàn bò lai theo hướng Sind hoá để tăng sản lượng thịt.

Chỉ trong khoảng 2 năm gần như toàn bộ hơn 10.000 con bò đực ta của tỉnh này đã bị thiến, thay thế bằng bò đực Sind nhập ngoại. Không chỉ Vĩnh Phúc mà nhiều tỉnh thành hồi ấy cũng thực hiện chủ trương tương tự, tận diệt bò vàng Việt. 20 năm mê mải chạy theo năng suất, khi đời sống đã được cải thiện thì người ta mới chợt nhớ đến con bò vàng Việt với chất lượng thịt khác biệt.

PGS.TS Đỗ Thị Kim Lành, Khoa Thú y thuộc Học viện Nông nghiệp Việt Nam cho biết: “Các nước đều có xu hướng bảo tồn và nâng cao chất lượng của những vật nuôi bản địa. Người Hàn Quốc có con bò Hanwo. Người Nhật Bản có con bò Wagyu. Để nổi tiếng như hiện nay họ phải mất hàng trăm năm cải tạo giống, quy trình chăn nuôi, giết mổ và xây dựng thương hiệu. Nay người Việt Nam mới nghĩ đến con bò vàng là đã rất muộn, nhưng muộn còn hơn không”.

Là người học tiến sĩ về công nghệ phôi ở Nhật Bản, khi về nước năm 2017, chị Lành đã tham gia dự án bảo tồn con lợn đen bản địa ở tỉnh Hòa Bình với ý tưởng sử dụng nội tạng của nó để cấy trên người.

Theo các nhà khoa học nội tạng của lợn khá tương đồng với người tuy nhiên khi cấy ghép khác loài sẽ có hiện tượng bị đào thải bởi hệ gen của lợn có số lượng bản sao vi rút nội sinh (Porcine Endogenous Retrovirus - PERV) thấp.

Nghiên cứu về giống lợn của Việt Nam thì số bản sao virus chỉ 5-6, rất thấp trong khi những giống lợn trắng của châu Âu lại lên đến 50 - 60 khiến tỷ lệ đào thải khi ghép cao. Mục tiêu của dự án là tìm kiếm loại lợn không chứa bản sao retrovirus để chống đào thải khi ghép tạng trên người nhưng đến năm 2020, dự án kết thúc mà các nhà khoa học chưa tìm ra được loại lợn không chứa bản sao retrovirus như kỳ vọng.

Tuy nhiên, nhờ dự án đó chị Lành và các đồng nghiệp ở Khoa Thú y có một phòng thí nghiệm phôi hiện đại. Khi còn ở Nhật Bản chị có được học về chỉnh sửa gen. Công nghệ này có nhiều ứng dụng như cải tạo chất lượng giống theo hướng tăng năng suất hoặc khả năng kháng bệnh. Bởi thế chị mới gửi đề xuất tăng năng suất con bò bản địa Việt Nam bằng chỉnh sửa gen tới một số cơ quan, bộ, ngành nhưng không nhận được sự quan tâm.

Tình cờ, một buổi hội thảo của Khoa Thú y với một số cán bộ của Bộ Khoa học và Công nghệ đã thuyết phục được họ và được duyệt đề tài cấp nhà nước về chỉnh sửa gen con bò bản địa theo hướng chuyên thịt, tạo ra con bò có hệ cơ nhân đôi. Tất cả các loại động vật, kể cả con người đều có gen myostatin khi trưởng thành gen này sẽ hoạt động để kiểm soát cơ bắp dừng lại, ổn định thể vóc.

Nếu gen myostatin bị bất hoạt, quá trình tăng cơ tiếp tục, sợi cơ to hơn hoặc số lượng cơ nhiều hơn, gọi là hệ cơ nhân đôi. Con bò BBB của Bỉ bị đột biến ngẫu nhiên trên gen myostatin khiến cho cơ bắp phát triển vượt trội.

Các nhà khoa học Việt Nam muốn chỉnh sửa gen con bò vàng bằng cách “cắt” có chủ đích trên gen myostatin, làm bất hoạt nó, khiến cho hệ cơ được nhân đôi. Lúc đó Bộ Khoa học và Công nghệ đang có một dự án về bò Mông nên nhóm của chị Lành mới kết hợp để thử nghiệm chỉnh sửa gen.

Thế rồi dịch Covid ập đến, dự án gặp rất nhiều khó khăn về chuyện đi lại cũng như giải ngân. Nhưng công việc nghiên cứu không thể dừng lại được. Bởi thế, từ năm 2022, các nhà khoa học đã tự bỏ tiền túi ra để duy trì việc sản xuất phôi và sử dụng uy tín của mình để thuyết phục người dân cho cấy phôi bò vàng. May mắn là năm 2025 này pha tiếp của dự án lại được khởi động.

...Đến hơn 100 bê vàng đã được sinh ra

Ngoài bò Mông, các nhà khoa học còn đi đến những lò mổ ở tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An để xin trứng “bò cóc” rồi về phối với tinh “bò cóc”, tạo phôi trong phòng thí nghiệm để cấy trên nền bò cái sữa. Anh Cao Ngọc Hòa, bác sĩ thú y của Trung tâm Nghiên cứu Bò và Đồng cỏ Ba Vì, đơn vị phối hợp với Khoa Thú y cho biết, trước khi cấy truyền, bò cái được kiểm tra kỹ tử cung, buồng trứng, thể vàng để đánh giá tình trạng tiếp nhận, trong đó đặc biệt lưu ý đến thể vàng vì nó liên quan đến tình trạng an thai.

Đến thời điểm này hơn 400 phôi đã được cấy, tỷ lệ đậu rất tốt: “Không như thụ tinh nhân tạo, đơn giản, ai cũng có thể làm được, còn cấy phôi thuộc loại công nghệ cao. Cấy phôi bình thường đã khó rồi, tỷ lệ đậu đạt chỉ trên 50%, cấy phôi đã đông lạnh lại càng khó nữa, bởi vậy tỷ lệ đậu đạt gần 40% là một kết quả ngoài mong đợi của chúng tôi. Sau khi bê được sinh ra, phần lớn do không có hỗ trợ gì cho người nuôi nên đa số bà con đã bán hết cho lò mổ, chúng tôi chỉ mua được 6 con bê về nuôi, theo dõi”.

Theo chị Lành, trước đây các nhà khoa học vẫn ghi nhận con bò vàng có những đặc tính như mắn đẻ, chống chịu bệnh, mùi vị thịt tốt nhưng với tiêu chuẩn của đời sống hiện đại, khẩu vị của người Việt cứ mềm dần theo hướng Âu hóa lại không thực sự phù hợp. Bởi thế, phải cải tạo nó theo hướng chỉnh sửa gen để vừa tăng năng suất, vừa cải thiện được chất lượng thịt.

Đã có hơn 100 con bê vàng được sinh ra bằng phương pháp thụ tinh trong ống nghiệm rồi cấy phôi vào bò sữa cái nền. Hướng chỉnh sửa gen để khẳng định thành công hay không thì phải đợi một thời gian nữa, khi đề tài kết thúc, dự kiến vào năm 2026.

GS.TS. Takeshige Otoi thuộc Trung tâm Nghiên cứu đổi mới sinh học, Trường Đại học Tokushima, Nhật Bản cho biết, nghiên cứu về con bò bản địa là hướng đi tốt có thể mang lại lợi nhuận cho người chăn nuôi Việt Nam.

Công nghệ chỉnh sửa gen cho gia súc để tạo ra sự thay đổi về thớ cơ nếu được người tiêu dùng chấp nhận sẽ giúp thay đổi về thu nhập cho người chăn nuôi. Nếu như biến đổi gen là đưa gen ngoại lai vào thì chỉnh sửa gen chỉ tạo nên thay đổi gen ở chính trên hệ gen của vật chủ. Hiện ở Nhật Bản đã chấp nhận chỉnh sửa gen trên quả cà chua và cá đã được bán trên thị trường nhưng các loại gia súc, gia cầm thì chưa.

Chị Nguyễn Thị Thư, chủ trại bò ở xã Tản Lĩnh, huyện Ba Vì đã tiếp nhận phôi bò vàng để cấy vào nền bò sữa cái tỏ ra khá hào hứng khi được hỗ trợ 3 triệu đồng trên mỗi con bê sinh ra. Tuy nhiên, đó không phải là hướng đi lâu dài mà quan trọng hơn là trong tương lai thịt bò vàng có được thị trường tiếp nhận không, có bán được giá tương xứng không.