'Con tôm ôm cây lúa': Lời giải cho bài toán kinh tế lẫn môi trường

 Ở vùng ĐBSCL, nông dân vốn quen với hình ảnh cây lúa khi bao đời gắn liền với cuộc sống của họ. Nhưng tại An Giang, cây lúa nay không còn đứng một mình mà “ôm” thêm con tôm trong cùng thửa ruộng. Cách làm sáng tạo này được bà con gọi dân dã là mô hình “con tôm ôm cây lúa”. Mô hình này đã và đang khẳng định là hướng đi thông minh, thích ứng với hạn mặn, biến đổi khí hậu.

Toàn tỉnh hiện có khoảng 107.000ha canh tác theo mô hình lúa – tôm với sản lượng tôm nuôi năm 2024 đạt 61.310 tấn, chiếm tới 55% tổng sản lượng tôm nuôi toàn tỉnh. Những con số này minh chứng cho sức sống bền bỉ của mô hình. Lúa và tôm bổ trợ lẫn nhau, lúa giúp cải thiện chất lượng nước, giảm rong tảo, tạo bóng mát, làm nơi trú ẩn cho tôm. Còn tôm và sinh vật trong ruộng lại cung cấp chất hữu cơ tự nhiên cho đất, giúp cây lúa khỏe, giảm phụ thuộc vào phân hóa học.

Không chỉ có lợi về sinh thái, mô hình còn đem lại hiệu quả kinh tế gấp 2 - 3 lần so với sản xuất thuần cây lúa. Đặc biệt, sản phẩm gạo và tôm được sản xuất hữu cơ, đáp ứng tiêu chuẩn VietGAP, GlobalGAP, hữu cơ Châu Âu, Mỹ, Nhật…, mở ra cơ hội lớn cho xuất khẩu.

Để cây lúa có thể “ôm” được con tôm, đất phải được chuẩn bị công phu. Ông Lê Văn Dũng, Phó Giám đốc Trung tâm Khuyến nông tỉnh An Giang cho biết: Đối với vùng đất lúa - tôm, khâu rửa mặn và cải tạo đất là quan trọng nhất. Sau khi thu hoạch tôm, bà con cần ngâm nước 2 - 3 đêm để muối hòa tan, sau đó tháo ra. Chu trình này lặp đi lặp lại nhiều lần, kết hợp cày xới và đào rãnh nhỏ trong ruộng để nước lưu thông, mang theo muối hòa tan ra ngoài. Nhờ vậy, độ mặn giảm xuống mức an toàn cho cây lúa.

Ngoài rửa mặn, việc bón phân hữu cơ đóng vai trò quan trọng trong cải tạo đất, giúp đất tơi xốp, tăng khả năng giữ nước, tăng hệ vi sinh vật có lợi, giảm độc tố muối, tạo môi trường thuận lợi cho tôm vụ sau.

Ông Dũng cũng nhấn mạnh việc bổ sung nấm rễ Mycorrhiza và vi khuẩn Bacillus pumilus để tăng sức chịu mặn của lúa, hỗ trợ hấp thu dinh dưỡng và hạn chế độc tố.

Hiện nay, mô hình lúa - tôm tại An Giang đã đi vào thực tiễn sản xuất, mang lại “trái ngọt” cho nông dân. Ông Nguyễn Văn Thành ở xã Phú Thuận chia sẻ: “Ngày trước tôi làm lúa 2 vụ, mỗi ha lời được vài chục triệu đồng là mừng. Giờ chuyển sang lúa - tôm, lợi nhuận tăng gấp đôi. Vụ lúa tôi thu 6 - 6,5 tấn/ha, bán giá cao vì gạo sạch. Vụ tôm đạt 350 - 400kg/ha, thương lái tới tận ruộng mua. Nhờ vậy, tôi có tiền sửa nhà, lo cho con cái ăn học”.

Bà Lê Thị Hạnh ở xã An Minh, tỉnh An Giang bộc bạch: “Từ ngày tham gia HTX, được tập huấn kỹ thuật, tôi mạnh dạn giảm hẳn phân hóa học, chuyển qua phân hữu cơ. Ban đầu cũng lo nhưng thấy cây lúa khỏe, ít sâu bệnh, tôm cũng ít dịch bệnh. Giá lúa hữu cơ cao hơn, tôm bán được giá, mỗi năm tôi thu về hơn 120 triệu đồng/ha, cao gấp đôi so với trước”.

Những lời chia sẻ ấy của nông dân cho thấy mô hình đã thực sự thay đổi cuộc sống của bà con, đưa họ từ cảnh làm ăn bấp bênh sang thu nhập ổn định, bền vững.

Vụ lúa mùa này gia đình ông Nguyễn Văn Hải ở xã Đông Hòa, tỉnh An Giang gieo sạ 3ha lúa ST24. Ông Hải cho biết, năm nay là năm thứ 4 gia đình áp dụng biện pháp canh tác lúa theo hướng hữu cơ, an toàn sinh học theo khuyến cáo của ngành nông nghiệp. Theo đó, ông áp dụng gieo sạ thưa chỉ khoảng 60kg giống lúa xác nhận/ha, bón phân hữu cơ kết hợp một ít phân vô cơ để đảm bảo cho cây lúa sinh trường tốt nhất, hạn chế thấp nhất sử dụng thuốc hóa học trên đồng ruộng.

Để áp dụng sản xuất hiệu quả mô hình lúa - tôm, mỗi năm ông Hải đều tham dự các buổi tập huấn về kỹ thuật canh tác như chọn giống lúa, cải tạo đất, quản lý nguồn nước, quy trình canh tác "3 giảm 3 tăng", “1 phải 5 giảm”.

3 giảm là giảm lượng hạt giống, giảm thuốc bảo vệ thực vật, giảm phân bón. Còn 3 tăng là tăng năng suất lúa, tăng chất lượng gạo, tăng hiệu quả kinh tế.

“1 phải 5 giảm” là phải sử dụng giống lúa cấp xác nhận hoặc nguyên chủng mà ngành nông nghiệp địa phương khuyến cáo đưa vào sản xuất. 5 giảm gồm giảm lượng hạt giống; giảm phân bón bằng cách bón phân cân đối và hợp lý, sử dụng bảng so màu lá lúa để kiểm soát việc thừa phân đạm; giảm sử dụng thuốc bảo vệ thực vật thông qua việc áp dụng chương trình IPM (quản lí dịch hại tổng hợp), chỉ phun thuốc bảo vệ thực vật khi cần thiết và tuân thủ theo nguyên tắc “4 đúng”; giảm lượng nước tưới; giảm thất thoát sau thu hoạch”.

"Do sản xuất theo quy trình VietGAP nên lúa nhà tôi được thương lái thu mua cao hơn giá thị trường khoảng 200 đồng/kg, đồng thời do ít sử dụng phân bón, thuốc trừ sâu nên chi phí chưa tới 20 triệu đồng/ha, giúp tăng lợi nhuận gấp rưỡi so với biện pháp sản xuất truyền thống trước đây.

Trong 3 vụ vừa qua năng suất lúa đạt từ 7 - 8 tấn/ha, lợi nhuận hơn 40 triệu đồng/ha. Với 3ha sản xuất 1 vụ lúa, 2 vụ tôm xen canh tôm sú, càng xanh, tôm thẻ, mỗi năm gia đình tôi thu nhập hơn 300 triệu đồng, lợi nhuận khoảng 200 triệu đồng/năm", ông Hải phấn khởi.

Tại xã Đông Hưng, diện tích sản xuất lúa hữu cơ trên nền đất lúa - tôm trong khoảng 3 năm trở lại đây không ngừng tăng. Ông Hà Văn Toàn, Chủ tịch UBND xã cho biết, vụ lúa mùa trên vùng đất lúa - tôm của xã năm nay có diện tích hơn 2.000ha, trong đó có hơn 1.300ha áp dụng quy trình sản xuất lúa hữu cơ, an toàn sinh học và hơn 50% diện tích được các công ty bao tiêu với giá cao hơn thị trường từ 200 - 300 đồng/kg.

Là một trong những hộ đầu tiên áp dụng quy trình sản xuất lúa an toàn sinh học tại xã Đông Hưng, ông Võ Văn No cho biết, không riêng gia đình ông, hầu hết nông dân địa phương đều đánh giá cao hiệu quả kinh tế mang lại. Cụ thể, với 3,5ha đất sản xuất kết hợp 1 vụ lúa, 2 vụ xen canh tôm sú, tôm thẻ, tôm càng xanh, từ năm 2021 đến nay, ông đã áp dụng quy trình canh tác lúa hữu cơ, an toàn sinh học, mỗi năm thu từ 400 - 420 triệu đồng, sau khi trừ hết chi phí còn lãi khoảng 240 - 250 triệu đồng.

Để giảm chi phí và nâng cao hiệu quả sản xuất, ông No tham gia vào HTX Dịch vụ nông nghiệp Ngã Bát (xã Đông Hưng), sử dụng các vật tư đầu vào do HTX cung cấp như lúa giống, phân bón, thuốc trừ sâu. HTX cũng ký hợp đồng bao tiêu lúa cho bà con ngay từ đầu vụ.

"Vụ lúa mùa năm 2025 gia đình tôi sản xuất 3,5ha lúa ST24, ST25, HTX đã giới thiệu doanh nghiệp đến trao đổi để thống nhất giá lúa thu mua vào cuối vụ. Gia đình tôi cùng một số bà con đã cân nhắc, ký kết hợp đồng với mức giá phù hợp ngay từ đầu vụ. Ngành nông nghiệp địa phương cũng thường xuyên hướng dẫn cụ thể quy trình sản xuất lúa đạt tiêu chuẩn VietGAP để đảm bảo chất lượng lúa gạo xuất khẩu", ông No thông tin.

Ông Trần Văn Đấu ở ấp Thạnh Hòa, xã Đông Thạnh, tỉnh An Giang là thành viên HTX Thạnh Hòa chia sẻ: So với sản xuất độc canh cây lúa hoặc nuôi tôm theo cách truyền thống trước đây tại địa phương, khi Hợp tác xã Thạnh Hòa thành lập, phát triển sản xuất tôm - lúa, mô hình này rất hiệu quả, giúp nông dân thoát nghèo, vươn lên khá, giàu.

Gia đình anh Đấu có 3ha lúa - tôm và kết hợp thả nuôi cua. Hàng năm, trung bình 1ha cho thu hoạch từ 400 - 500kg tôm và 5 - 6 tấn lúa, sau khi trừ chi phí sản xuất, lợi nhuận đạt 300 - 400 triệu đồng/năm. Tôm và lúa thu hoạch là sản phẩm sạch, chất lượng cao, được doanh nghiệp đặt hàng thu mua chế biến xuất khẩu.

Theo ông Đấu, để sản xuất hiệu quả, HTX thường xuyên tổ chức hội thảo đầu bờ với sự tham gia của các kỹ sư, cán bộ kỹ thuật của ngành nông nghiệp. Qua đó, bà con thành viên trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm trong quá trình nuôi tôm, trồng lúa, kết hợp với hướng dẫn chuyên môn của cán bộ kỹ thuật, chuyển giao quy trình canh tác để ứng dụng vào thực tế sản xuất. Mặt khác, HTX tổ chức tập huấn, hướng dẫn kỹ thuật, tổ chức tham quan những mô hình sản xuất tôm - lúa hiệu quả để bà con thành viên học tập kinh nghiệm.

Ông Nguyễn Việt Ảnh, Giám đốc HTX Thạnh Hòa cho biết, tổng diện tích sản xuất lúa - tôm của HTX hơn 100ha, mang lại hiệu quả kinh tế cao. Tôm ở đây gần như được nuôi sinh thái tự nhiên, chỉ sử dụng men vi sinh trong cải tạo ao đầm, xử lý nguồn nước. Lúa được chọn giống chất lượng cao, không sử dụng thuốc bảo vệ thực vật nên cho sản phẩm an toàn, chất lượng tốt, được các doanh nghiệp đặt hàng bao tiêu để chế biến xuất khẩu. Trong quá trình sản xuất tôm - lúa, các thành viên HTX còn thả nuôi xen cua, tôm càng xanh để tăng thu nhập.

Khó khăn của nông dân An Giang trong sản xuất lúa - tôm là giá vật tư nông nghiệp, xăng dầu tăng cao và không ổn định, nhiều nơi thiếu hệ thống điện bơm tưới… gây bất lợi trong sản xuất.

 Để mô hình sản xuất lúa - tôm phát huy hiệu quả, lực lượng cán bộ khuyến nông đã đóng vai trò như người thầy luôn sẵn sàng xuống tận nơi hướng dẫn kỹ thuật cho nông dân và các HTX. Bên cạnh đó doanh nghiệp chính là “bạn đồng hành” cung cấp giải pháp dinh dưỡng, vật tư phân bón…, bao tiêu sản phẩm giúp bà con yên tâm sản xuất.

Anh Nguyễn Trần Thế, cán bộ kỹ thuật Công ty cổ phần Phân bón Bình Điền cho biết: Vùng đất lúa - tôm có đặc thù mặn, phèn gay gắt. Bà con thường than tốn nhiều chi phí phân bón mà hiệu quả không cao. Vấn đề đặt ra là làm sao vừa giúp lúa vượt mặn, khử phèn, đạt năng suất, vừa giữ được môi trường tốt cho vụ tôm sau.

Để giải quyết bài toán này, Bình Điền đã nghiên cứu bộ sản phẩm chuyên biệt cho vùng lúa - tôm, trong đó có Bio-Canxi với hàm lượng canxi, magiê và hệ vi sinh vật phân giải hữu cơ.

Sản phẩm này theo anh Thế có tác dụng nâng pH đất, giảm ngộ độc phèn, tăng cường hệ vi sinh vật, giúp lúa cứng cây, xanh bền, hạn chế đổ ngã. Quy trình bón phân cũng được điều chỉnh: giảm 25 - 30% lượng NPK vô cơ, tăng cường phân hữu cơ và chế phẩm sinh học.

“Bà con có thể bón 150 - 300kg Bio-Canxi/ha trước khi gieo sạ, sau đó chia nhỏ lượng NPK bón theo giai đoạn, kết hợp với phân hữu cơ. Làm vậy vừa tiết kiệm chi phí, vừa giúp lúa đạt năng suất 6 - 7 tấn/ha, tôm cũng khỏe, ít dịch bệnh”, anh Thế khuyến nghị.

Ở góc độ nghiên cứu khoa học về hệ sinh thái đất sản xuất lúa - tôm ở ĐBSCL, GS.TS Nguyễn Bảo Vệ, nguyên Trưởng Khoa Nông nghiệp, Trường Đại học Cần Thơ khẳng định: Luân canh lúa - tôm là mô hình nông nghiệp độc đáo, chỉ có ở Việt Nam. Nó tận dụng được lợi thế đất đai, thích ứng với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên nếu quản lý môi trường thiếu khoa học, đất dễ bị mặn, phèn, làm khó cho vụ lúa sau. Do đó bà con phải hiểu rõ đặc tính đất, rửa mặn, bón vôi cải tạo, kết hợp dùng giống lúa chịu mặn, phèn tốt.

GS.TS Nguyễn Bảo Vệ nhấn mạnh, để phát triển canh tác lúa – tôm quy mô lớn, An Giang cần quy hoạch vùng lúa - tôm rõ ràng, tránh phát triển tự phát. Đồng thời cần gắn với chuỗi giá trị, liên kết doanh nghiệp, HTX và nông dân, xây dựng thương hiệu “lúa - tôm sinh thái An Giang” để vươn ra thị trường quốc tế. Đây là mô hình không chỉ giải quyết sinh kế cho nông dân mà còn giúp Việt Nam đi trước trong xu hướng nông nghiệp xanh, tuần hoàn, tạo dấu ấn riêng trên thị trường thế giới.

Thực tế, nhiều doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu đang quan tâm đến sản phẩm từ mô hình lúa - tôm. Lúa hữu cơ trồng trên nền đất nuôi tôm cho hương vị đặc biệt, giá cao hơn 20 - 30% so với lúa thường. Tôm nuôi trong ruộng lúa có chất lượng thịt săn chắc, ít bị dịch bệnh, dễ đáp ứng yêu cầu thị trường.

Một số HTX tại An Giang đã ký hợp đồng bao tiêu sản phẩm trong mô hình lúa – tôm với doanh nghiệp lớn, đưa sản phẩm vào siêu thị, sàn thương mại điện tử và chuẩn bị xuất khẩu sang EU, Mỹ, Nhật Bản. Đây là tín hiệu tích cực để An Giang mở rộng diện tích, chuẩn hóa quy trình, xây dựng chuỗi giá trị khép kín.

“Mô hình ‘con tôm ôm cây lúa’ không chỉ là giải pháp kinh tế mà còn là lời giải cho bài toán môi trường, khí hậu. Sự cộng sinh giữa lúa và tôm giúp đất khỏe, nước sạch, sản phẩm an toàn. Khi khuyến nông, doanh nghiệp, nhà khoa học và nông dân cùng chung tay, An Giang và Cà Mau hoàn toàn có thể trở thành trung tâm lúa - tôm sinh thái lớn nhất ĐBSCL.

Tuy con đường phía trước còn nhiều thách thức, nhưng với những thành công bước đầu, mô hình này đang khẳng định tính bền vững, mở ra triển vọng xuất khẩu gạo sạch, tôm hữu cơ, góp phần nâng cao thu nhập cho nông dân và có khả nặng cạnh tranh với các loại gạo khác trên thế giới” GS.TS Nguyễn Bảo Vệ đánh giá.

Theo Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh An Giang, tỉnh đặt mục tiêu đến năm 2030 ổn định diện tích sản xuất lúa - tôm 120.000ha. Để thực hiện mục tiêu trên, thời gian tới tỉnh sẽ chỉ đạo chuyển đổi diện tích trồng lúa kém hiệu quả hoặc không đảm bảo nguồn nước tưới sang mô hình lúa - tôm.

Mô hình này đã mang lại hiệu quả cao cho người sản xuất, từ thu nhập bình quân khoảng 50 triệu đồng/ha tăng lên 100 - 130 triệu đồng/ha. Thời gian tới, An Giang tiếp tục phát triển mô hình lúa - tôm đối với diện tích đất trồng lúa bị ảnh hưởng bởi xâm nhập mặn từ 3 tháng trở lên, phù hợp với từng vùng sinh thái trên địa bàn tỉnh.

Để mô hình lúa - tôm đạt hiệu quả, ông Lê Hữu Toàn, Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường An Giang cho biết thời gian tới, tỉnh tập trung tăng sản lượng nuôi trồng trên đơn vị diện tích thông qua áp dụng tiến bộ khoa học công nghệ, các hình thực liên kết sản xuất hướng đến phát triển bền vững, thích ứng biến đổi khí hậu. Đồng thời chỉ đạo tổ chức lại sản xuất theo chuỗi giá trị, từ con giống, vật tư đầu vào, nuôi thương phẩm đến chế biến và tiêu thụ sản phẩm tôm và lúa. Trong đó doanh nghiệp thu mua, chế biến, tiêu thụ có vai trò hạt nhân liên kết và tổ chức chuỗi sản xuất.

Hiện An Giang đang kiện toàn, củng cố, thành lập mới và phát triển các hình thức tổ chức sản xuất như tổ hợp tác, HTX gắn với liên kết doanh nghiệp sản xuất theo chuỗi giá trị tại những vùng sản xuất lúa - tôm trọng điểm nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh, truy xuất nguồn gốc sản phẩm, bảo vệ môi trường sinh thái, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Cùng với đó, tỉnh chủ động làm cầu nối để nông dân thực hiện liên kết sản xuất thông qua các tổ hợp tác, hợp tác xã, doanh nghiệp nhằm cung cấp các loại vật tư nông nghiệp cũng như bao tiêu sản phẩm, đảm bảo lợi nhuận cho nông dân.

"Một trong những giải pháp quan trọng tỉnh tập trung thực hiện gần đây là xây dựng thương hiệu, nhãn hiệu sản phẩm hàng hóa, chỉ dẫn địa lý sản phẩm nuôi tôm, trồng lúa đặc trưng từng vùng trên địa bàn tỉnh để xuất khẩu, nâng cao giá trị sản phẩm và thu nhập cho nông dân", ông Lê Hữu Toàn nói.