Từ phụ phẩm bị lãng quên đến “tài nguyên xanh”
Tại vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL), mỗi năm sản xuất khoảng 43 - 45 triệu tấn lúa, kéo theo lượng rơm rạ phát sinh ước tính từ 45 - 47 triệu tấn/năm. Riêng tỉnh Đồng Tháp, một trong những “vựa lúa” lớn của vùng ĐBSCL mỗi năm tạo ra trên 4 triệu tấn rơm rạ. Tuy nhiên, trong nhiều năm, phần lớn lượng phụ phẩm này thường bị đốt bỏ hoặc cày vùi trực tiếp, gây lãng phí nguồn hữu cơ, phát thải khí nhà kính và làm suy giảm chất lượng đất canh tác.
Đồng Tháp, một trong những “vựa lúa” lớn của vùng ĐBSCL, mỗi năm tạo ra trên 4 triệu tấn rơm rạ sau những vụ thu hoạch lúa. Ảnh: Minh Sáng.
Theo các chuyên gia, cứ đốt 1 tấn rơm rạ có thể phát thải hơn 1,5 tấn CO₂ tương đương, đồng thời sinh ra bụi mịn, khí độc gây ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng và an toàn giao thông. Trong bối cảnh Việt Nam cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050, bài toán xử lý rơm rạ đang trở thành vấn đề cấp thiết của sản xuất lúa vùng ĐBSCL.
Ông Ngô Xuân Chinh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chuyển giao Tiến bộ Kỹ thuật Nông nghiệp (Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp miền Nam - IAS) cho biết, rơm rạ không phải là chất thải mà là nguồn tài nguyên hữu cơ rất giá trị. “Trong một tấn rơm chứa khoảng 7kg đạm, 1,2kg lân, 20kg kali, 40kg silic và gần 400kg carbon. Nếu bị đốt bỏ, toàn bộ lượng dinh dưỡng này sẽ mất đi, trong khi đất trồng lúa ngày càng nghèo hữu cơ do các năm gần đây ít được bổ sung phù sa”, ông Chinh phân tích.
Để giải bài toán rơm rạ, từ năm 2023 - 2025, Trung tâm Nghiên cứu Chuyển giao Tiến bộ Kỹ thuật Nông nghiệp đã được Trung tâm Khuyến nông Quốc gia giao thực hiện dự án khuyến nông trung ương “Xây dựng mô hình cơ giới hóa thu gom rơm, rạ để phục vụ cho chế biến ra các sản phẩm từ rơm, rạ tại một số tỉnh phía Nam” và đã phối hợp với Trung tâm Khuyến nông và Dịch vụ Nông nghiệp tỉnh Đồng Tháp triển khai mô hình, gắn với “Đề án phát triển bền vững 1 triệu ha lúa chất lượng cao, phát thải thấp vùng ĐBSCL”.
Điểm then chốt của mô hình là đưa máy cuộn rơm vào đồng ruộng ngay sau thu hoạch, giúp thu gom nhanh, gọn, giảm công lao động và vệ sinh kịp thời ruộng lúa trước vụ mới. Bình quân mỗi ha thu được 180 - 220 cuộn rơm, trọng lượng mỗi cuộn từ 20 -22kg.
Theo Ban quản lý dự án, với giá bán rơm tươi hiện dao động 20.000 - 25.000 đồng/cuộn, mỗi ha lúa, tùy thời điểm và nhu cầu thị trường. Không chỉ tăng thu nhập trực tiếp, việc không đốt rơm còn giúp giảm đáng kể chi phí xử lý đất và hạn chế phát sinh sâu bệnh đầu vụ.
Không dừng lại ở thu gom, mô hình tại Đồng Tháp được thiết kế theo chuỗi giá trị khép kín. Rơm khô, sạch được sử dụng làm nguyên liệu trồng nấm rơm; rơm đạt tiêu chuẩn khác được chế biến làm thức ăn chăn nuôi; phụ phẩm sau trồng nấm hoặc rơm ẩm được ủ vi sinh để sản xuất phân bón hữu cơ, bón ngược trở lại đồng ruộng.
Rơm rạ không phải là chất thải mà là nguồn tài nguyên hữu cơ rất giá trị, nếu bị đốt bỏ, toàn bộ lượng dinh dưỡng này sẽ mất đi, trong khi đất trồng lúa ngày càng nghèo hữu cơ, nhất là do các năm gần đây ít được bổ sung phù sa. Ảnh: Minh Sáng.
Trong 3 năm triển khai, mô hình đã thu hút hơn 100 hộ dân tại các xã Hòa Long, Long Thắng, Tân Hòa, Định Hòa (huyện Lai Vung cũ) tham gia, với tổng diện tích trên 500ha lúa. Toàn bộ sản phẩm nấm rơm và phân hữu cơ đều được HTX Hòa Long liên kết tiêu thụ 100%, giúp nông dân yên tâm sản xuất.
Anh Nguyễn Đình Tuân, Chủ nhiệm dự án cho biết: “Mục tiêu lớn nhất không chỉ là bán rơm mà là hình thành dịch vụ nông nghiệp mới tại địa phương. Chúng tôi tập huấn cho HTX kỹ thuật thu gom, bảo quản rơm, trồng nấm, ủ phân hữu cơ, từ đó tạo thêm việc làm, tăng thu nhập và giữ giá trị ở lại nông thôn”.
Nông dân hưởng lợi kép, thu nhập tăng, chi phí giảm
Cùng với việc đẩy mạnh cơ giới hóa thu gom rơm rạ, ngành nông nghiệp Đồng Tháp đang khuyến khích nông dân sử dụng chế phẩm vi sinh để xử lý rơm rạ tại chỗ, nhất là ở những khu vực khó thu gom.
Tại tỉnh Đồng Tháp, dự án đã được chuyển giao kỹ thuật cho hàng trăm nông hộ, triển khai ở nhiều xã, với mỗi xã có khoảng 50 - 100 hộ tham gia. Ảnh: Minh Sáng.
Theo Chi cục Trồng trọt và Bảo vệ Thực vật tỉnh Đồng Tháp, các chế phẩm sinh học thế hệ mới có khả năng phân hủy rơm rạ trong điều kiện yếm khí sau khoảng 7-10 ngày, giúp hạn chế ngộ độc hữu cơ, cải thiện cấu trúc đất và giảm 20-30% lượng phân bón hóa học NPK cho vụ tiếp theo. Nhờ xử lý rơm rạ đúng kỹ thuật, đất ruộng tơi xốp hơn, hệ vi sinh vật có lợi được phục hồi, bộ rễ lúa phát triển khỏe, hạn chế sâu bệnh và đổ ngã.
Thực tế sản xuất cho thấy hiệu quả rõ rệt, như tại mô hình của ông Nguyễn Văn Kết (xã Tân Hội Trung) cho thấy, từ khi xử lý rơm rạ bằng nấm Trichoderma kết hợp phân hữu cơ, ruộng lúa của ông đẻ nhánh mạnh, rễ ăn sâu, năng suất đạt 900 kg -1 tấn/công, trong khi chi phí sản xuất giảm khoảng 40% so với trước.
Tương tự, anh Nguyễn Văn Đông (xã Tân Mỹ) chia sẻ, chỉ riêng việc bán rơm tươi trên 3 ha lúa đã mang về cho gia đình anh khoảng 15 triệu đồng. Ngoài ra, đầu tư máy cuộn rơm làm dịch vụ giúp anh có thêm nguồn thu trên 2 triệu đồng mỗi ngày sau khi trừ chi phí. “Rơm rạ giờ không còn là thứ phải đốt bỏ, mà đã trở thành nguồn thu thực sự. Với chúng tôi, rơm chính là phụ phẩm có giá trị, là “tài nguyên xanh” của vùng nông thôn”, anh Đông nói.
Theo ông Ngô Xuân Chinh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Chuyển giao tiến bộ kỹ thuật nông nghiệp (Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp miền Nam - IAS), tại Đồng Tháp, dự án đã được chuyển giao kỹ thuật cho hàng trăm nông hộ, triển khai ở nhiều xã, với mỗi xã có khoảng 50 - 100 hộ tham gia. Mô hình không chỉ góp phần giảm đốt đồng, bảo vệ môi trường mà còn tạo sinh kế bền vững, giúp người trồng lúa tăng thêm thu nhập từ 500.000 đến 1 triệu đồng/ha mỗi vụ.
Theo Bộ Nông nghiệp và Môi trường, tổng lượng phụ phẩm trồng lúa của Việt Nam hiện đạt khoảng 46 triệu tấn mỗi năm. Trong khi tại nhiều quốc gia, rơm được bán với giá 80 -100 USD/tấn, thì giá trị rơm rạ ở Việt Nam vẫn chưa được khai thác tương xứng.
Cùng với việc đẩy mạnh cơ giới hóa thu gom rơm rạ, ngành nông nghiệp Đồng Tháp đang khuyến khích nông dân sử dụng chế phẩm vi sinh để xử lý rơm rạ tại chỗ, nhất là ở những khu vực khó thu gom. Ảnh: Minh Sáng.
Những năm gần đây, Trung tâm Nghiên cứu Chuyển giao Tiến bộ Kỹ thuật Nông nghiệp (Viện IAS) đã phối hợp hỗ trợ Đồng Tháp tổ chức tập huấn, tư vấn kỹ thuật, hỗ trợ cơ giới hóa và kết nối doanh nghiệp, hợp tác xã, nông dân, từng bước hình thành thị trường rơm rạ. Để phát huy hết tiềm năng, các chuyên gia cho rằng cần thêm chính sách hỗ trợ tín dụng, đầu tư cơ giới hóa đồng bộ và mở rộng liên kết tiêu thụ.
Việc cơ giới hóa thu gom và xử lý rơm rạ theo chuỗi giá trị đang góp phần quan trọng vào tái cấu trúc ngành lúa gạo, giảm phát thải, cải tạo đất và nâng cao thu nhập cho nông dân. Từ những cánh đồng từng mịt mù khói đốt rơm, rơm rạ hôm nay đang dần trở thành “vàng xanh”, nguồn lực mới cho phát triển nông nghiệp bền vững tại Đồng Tháp, cũng như toàn vùng ĐBSCL.
"Trong Chương trình khuyến nông Trung ương, dự án thu gom rơm rạ được đánh giá là mô hình tiêu biểu nhờ tính ứng dụng theo chuỗi tuần hoàn. Rơm rạ từng bị xem là phế phụ phẩm nay đã trở thành nguyên liệu đầu vào để sản xuất nấm rơm, phân bón hữu cơ bón trả lại đồng ruộng và chế biến thức ăn chăn nuôi", ông Ngô Xuân Chinh nhấn mạnh.
