Chuyển đổi nông nghiệp sinh thái: Nghịch lý 'chính sách dày - kỹ thuật mỏng'

Vừa qua, Bộ Nông nghiệp và Môi trường và Chương trình Phát triển Liên hợp quốc tại Việt Nam (UNDP) đồng tổ chức hội tổ chức hội thảo tham vấn kỹ thuật “Chuyển đổi nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp dựa vào các giải pháp tự nhiên: Đóng góp cho chuyển đổi hệ thống lương thực thực phẩm bền vững tại Việt Nam” do Viện Quy hoạch và Thiết kế nông nghiệp (NIAPP). Hoạt động thuộc khuôn khổ Chương trình chung của Liên hợp quốc tại Việt Nam (Joint SDG) về “Thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong cơ chế đối tác và tài chính cho chuyển đổi hệ thống lương thực thực phẩm ở Việt Nam” do Chương trình Phát triển Liên hợp quốc (UNDP) phối hợp với các tổ chức UN thực hiện.

Hội thảo được tổ chức trực tiếp kết hợp trực tuyến, có sự tham gia của khoảng 100 đại biểu đến từ cơ quan quản lý; chuyên gia, nhà khoa học trong lĩnh vực nông nghiệp và môi trường; các tổ chức nghiên cứu khoa học, xã hội, phi chính phủ; các doanh nghiệp, hợp tác xã, nông dân…

Lần đầu rà soát diện rộng các sáng kiến nông nghiệp sinh thái

Nghiên cứu của NIAPP áp dụng phương pháp tiếp cận hai tầng: (1) rà soát có hệ thống và (2) khảo sát cấu trúc đối với 275 dự án nông nghiệp sinh thái triển khai từ năm 2010 đến nay. Kết quả bước đầu cho thấy, sau khi Việt Nam thể hiện cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 ở COP26 năm 2021, các dự án can thiệp về nông nghiệp sinh thái tăng nhanh nhưng phân bố không đồng đều.

Đồng bằng sông Cửu Long và Đồng bằng sông Hồng có số lượng và mật độ dự án cao nhất, trong khi Đông Nam bộ có ít dự án nhất. Phát hiện then chốt của nghiên cứu là nghịch lý “chính sách dày – kỹ thuật mỏng” trong quá trình chuyển đổi hệ thống lương thực thực phẩm dựa vào các giải pháp nông nghiệp sinh thái và dựa vào các giải pháp tự nhiên (NbS) ở Việt Nam.

Theo ông Bùi Hải Nam – Phó Viện trưởng NIAPP và trưởng nhóm chuyên gia: “Các dự án chịu ảnh hưởng lớn từ nguồn lực bên ngoài (ODA song phương và đa phương), trong khi nguồn lực từ ngân sách nhà nước và khu vực tư nhân còn khá hạn chế”.

“Phần lớn dự án can thiệp tập trung vào cơ chế, chính sách, trong khi thiếu các hướng dẫn kỹ thuật cụ thể để triển khai thực tế ở cấp địa phương. Nói cách khác, các giải pháp mới được thúc đẩy ‘từ trên xuống’, còn nền tảng kỹ thuật tại nông trại lại chưa được chú trọng tương xứng”, ông nhận xét.

NIAPP khuyến nghị ngành NN-MT thể chế hóa quan hệ “đối tác công-tư-cộng đồng” (PPP+C), coi các cộng đồng là đối tác bình đẳng. Cách tiếp cận này nhằm tạo động lực để hệ thống khuyến nông phát triển các dịch vụ tư vấn chuyên sâu, tùy chỉnh theo nhu cầu của nông dân và điều kiện sinh thái địa phương, đồng thời nâng cao năng lực khuyến nông cộng đồng.

Sự cần thiết nhân rộng các giải pháp dựa vào tự nhiên, sinh thái

Ở Việt Nam, nông nghiệp có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc bảo đảm an ninh lương thực, ổn định xã hội và sinh kế cho trên 60% dân số; đóng góp khoảng 12% GDP quốc gia (năm 2024).

Tuy nhiên, sản xuất nông nghiệp đối mặt với các vấn đề nội tại lẫn các yếu tố khách quan: quy mô nông hộ nhỏ chiếngua số, nguồn tài nguyên cạn kiệt, biến đổi khí hậu, biến động thị trường và biến chuyển xu thế tiêu dùng của thế giới.

Phát biểu tại Hội thảo, ông Vũ Thanh Liêm – Phó Vụ trưởng Vụ Hợp tác quốc tế (Bộ NN-MT) khẳng định, nông nghiệp sinh thái được xem như một giải pháp quan trọng, gắn liền với những chiến lược lớn của ngành.

“Tiếp cận này giúp tối ưu hóa mối quan hệ giữa sản xuất nông nghiệp và bảo tồn đa dạng sinh học, tăng cường khả năng phục hồi của hệ sinh thái và giảm phát thải khí nhà kính. Để các định hướng này đi vào thực tế, chúng ta cần những công cụ vận hành cụ thể và một lộ trình khả thi”, ông Liêm khẳng định.

Về phía UNDP tại Việt Nam, ông Vũ Thái Trường – Trưởng Ban Biến đổi khí hậu, Năng lượng và Môi trường - cho rằng việc triển khai các mô hình nông nghiệp sinh thái còn phân tán, thiếu cơ chế và chính sách tài chính đủ mạnh để nhân rộng.

“Cùng hỗ trợ của UNDP, nghiên cứu rà soát các mô hình nông nghiệp sinh thái của NIAPP sẽ phân tích rào cản, động lực then chốt để chuyển đổi theo hướng sinh thái. Từ đó đóng góp trực tiếp vào lộ trình thực hiện Kế hoạch hành động quốc gia chuyển đổi hệ thống lương thực thực phẩm”, ông Trường tin tưởng.

Cần đặt nông dân ở trung tâm của chuyển đổi

Tổ chức Nghiên cứu Nông Lâm Quốc tế (ICRAF), với kinh nghiệm chuyển giao kỹ thuật cho nông dân, đã điểm qua các mô hình ở Ấn Độ, Philippines, Indonesia và Việt Nam.

Ông Nguyễn Quang Tân - Điều phối viên quốc gia của ICRAF tại Việt Nam, đề cập đến khái niệm “hệ sinh thái chuỗi giá trị” đến áp dụng tiếp cận “cảnh quan nông nghiệp sinh thái, nông - lâm kết hợp”. Các can thiệp kỹ thuật nhằm hướng dẫn bà con giảm dùng phân bón hóa học, thuốc bảo vệ thực vật, đồng thời biết cách quản lý chu trình dinh dưỡng

Chia sẻ câu chuyện ở trang trại Mục Đồng, nhà sáng lập kiêm CEO Nguyễn Thị Thịnh cho rằng, động lực lớn nhất làm sao để bà con có thêm niềm tin thực hiện những dự án nông nghiệp sinh thái, nông nghiệp tuần hoàn ý nghĩa.

Khởi đầu chỉ với 13 con bò mẹ, chị Thịnh chọn cách làm nông “5 không” do mình tự đặt ra. Nguyên tắc đó đưa Mục Đồng thành một trong những trang trại đầu tiên tại Việt Nam được cấp chứng nhận hữu cơ từ Nhật Bản vào năm 2021.

Chị Thịnh bộc bạch: “Nông nghiệp tuần hoàn không hề xa lạ, mà gắn bó với nông dân bao đời nay. Nhưng khi hóa chất xuất hiện, môi trường chịu nhiều tác động tiêu cực. Đã đến lúc chúng ta cần gióng lên hồi chuông để các hợp tác xã mạnh dạn chuyển đổi sang hướng bền vững”. Sử dụng phân bò để làm trùn quế từ Mục Đồng không chỉ phục vụ nội bộ trang trại, mà còn cung cấp cho các nhà sản xuất địa phương vật tư để chuyển đổi theo hướng hữu cơ.

Cuộc điều tra cần thiết về các dự án nông thôn

Đóng góp chuyên môn cho nhóm chuyên gia, PGS.TS Đào Thế Anh đánh giá cao nỗ lực của NIAPP cùng hỗ trợ của UNDP trong nghiên cứu này. Báo cáo về 275 chương trình, dự án nông nghiệp sinh thái mang tính tổng quan, giúp chỉ ra những lỗ hổng trong hệ thống và đưa ra khuyến nghị phù hợp.

“Nông nghiệp sinh thái có tính liên ngành và đã được lồng ghép trong Quyết định 300/QĐ-TTg. Vì vậy, nghiên cứu tương lai cần tích hợp Kế hoạch hành động quốc gia như một cơ sở pháp lý, từ đó hỗ trợ các tỉnh, thành cụ thể hóa kế hoạch hành động cấp địa phương”, ông Thế Anh đề xuất. 

Theo ông Nguyễn Thức Thi - Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Quy hoạch Nông nghiệp – Nông thôn (thuộc Liên hiệp các Hội khoa học và Kỹ thuật Việt Nam), Việt Nam đã trải qua giai đoạn ưu tiên “ăn đủ, ăn no” để trang trải cuộc sống. Để gắn nông nghiệp với tự nhiên, hướng tới sự bền vững, cần tính kỹ bài toán kinh tế. Bởi các nông hộ khi chuyển đổi nông nghiệp sinh thái có thể phải đối mặt với năng suất và giá trị kinh tế chưa cao trong ngắn hạn.

Ông Nguyễn Mạnh Hiệp - cán bộ IUCN, phân tích sự khác biệt về phân bổ dự án NNST, ông chỉ ra rằng mỗi vùng có cách tiếp cận khác nhau. Chính sách ĐBSCL chú trọng thuận thiên, cải thiện sinh kế và ứng phó biến đổi khí hậu; trong khi các tỉnh phía Bắc tập trung nhiều hơn vào an toàn thực phẩm và giá trị gia tăng.

Từ những kết quả bước đầu, dự án nghiên cứu đã khẳng định hiệu quả phối hợp đa ngành để thúc đẩy các cơ chế tài chính xanh, đóng góp vào quá trình chuyển đổi hệ thống lương thực thực phẩm

Các chuyên gia đề xuất 3 trụ cột khuyến nghị để nhân rộng mô hình nông nghiệp sinh thái, dựa vào tự nhiên ở Việt Nam: Đổi mới thể chế tài chính và mô hình đầu tư; Phát triển thị trường và minh bạch hóa chuỗi giá trị; Nâng cao năng lực thực thi và triển khai đồng bộ.