Cây cà phê đang tạo sinh kế cho hàng triệu lao động. Tuy nhiên, đằng sau những con số ấn tượng là hàng loạt thách thức về môi trường về phát triển cà phê bền vững. Kết quả điều tra xã hội học của Công ty CP Phân bón Bình Điền trong khuôn khổ chương trình "Canh tác cà phê thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu" trên 500 nông hộ tại Tây Nguyên đã chỉ ra nhiều vấn đề tồn tại.
Nhà khoa học thăm vườn, trực tiếp hướng dẫn kỹ thuật cho nông dân canh tác cà phê. Ảnh: Đặng Ngọc.
Sản xuất cà phê ở Tây Nguyên hiện chủ yếu dựa vào lao động trung niên và lớn tuổi, giàu kinh nghiệm nhưng năng suất lao động giảm theo thời gian và còn bảo thủ với lối canh tác cũ khiến sự tiếp nhận tiến bộ kỹ thuật gặp nhiều rào cản, trong khi lực lượng trẻ kế thừa ít. Trình độ học vấn phổ biến chỉ ở mức cấp 2–3, khó đáp ứng yêu cầu tiếp cận công nghệ cao.
Kết quả điều tra cho thấy phần lớn nông hộ chưa xác định rõ giống cà phê đang trồng, chủ yếu mua từ các cơ sở gần nhà, khiến năng suất và chất lượng không ổn định. Canh tác cà phê mang tính tự phát, ít tái canh, trên 60% diện tích không có cây che bóng. Việc trồng xen cây sầu riêng, bơ, hồ tiêu, mắc ca phổ biến nhưng thiếu quy chuẩn, mật độ dày, dễ gây cạnh tranh dinh dưỡng và phát sinh sâu bệnh.
Trong quản lý sản xuất, cà phê ít được chứng nhận, hạn chế giá trị xuất khẩu. Nông dân không phân tích đất, bón phân theo kinh nghiệm, chủ yếu dùng phân vô cơ mất cân đối, ít phân hữu cơ, làm đất thoái hóa. Hơn 98% hộ vẫn tưới dí với lượng nước lớn, gây lãng phí và nguy cơ cạn kiệt nguồn nước. Quản lý cỏ dại có xu hướng cơ giới hóa nhưng vẫn còn hộ dùng thuốc; 100% hộ dùng thuốc hóa học phòng trừ sâu bệnh, dẫn đến nguy cơ kháng thuốc và tồn dư hóa chất.
Mặc dù nhận thức được tác động của biến đổi khí hậu, nông dân vẫn thiếu giải pháp ứng phó và mong muốn có quy trình canh tác phù hợp, hiệu quả và bền vững.
Từ những thực tế đó, canh tác cà phê hiện nay không thể dựa vào thâm canh truyền thống mà cần có một tư duy mới, không chỉ là ứng dụng công nghệ vào sản xuất, mà còn chuyển đổi toàn diện trong nhận thức và giúp bà con thay đổi cách làm.
Với sự cố vấn của các nhà khoa học đầu ngành giàu kinh nghiệm, gắn bó với thực tiễn canh tác cà phê tại địa phương như TS. Công Huyền Tôn Nữ Tuấn Nam, TS. Trương Hồng, PGS.TS. Nguyễn Văn Bộ, GS.TS. Nguyễn Bảo Vệ, TS. Phạm Công Trí... Bình Điền tự hào là đơn vị tiên phong khơi mào tư duy mới và xây dựng quy trình canh tác cà phê thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu.
Đây là quy trình mở, hướng đến người canh tác, nhà khoa học đồng hành giúp nhà nông làm chủ được kỹ thuật, chủ động ứng phó với diễn biến bất lợi của thời tiết, canh tác hiệu quả, phát triển bền vững và gia tăng thu nhập.
Đoàn cán bộ Bình Điền và khuyến nông tỉnh Quảng Ngãi (Kon Tum cũ) điều tra xã hội học nông hộ canh tác cà phê tại địa phương. Ảnh: Đặng Ngọc.
Cụ thể: Ứng dụng công nghệ số và tự động hóa trong canh tác; Quản lý vụ mùa qua nhật ký canh tác trên Apps "Canh tác thông minh"; Phân tích đất để quản lý dinh dưỡng theo từng vùng sinh thái và loại đất thay vì kinh nghiệm truyền thống. Đảm bảo hài hòa giữa các yếu tố năng suất - chất lượng – chi phí – môi trường để hướng đến canh tác bền vững. Ứng dụng các giải pháp: tưới tiết kiệm; trồng xen cây vừa giúp che bóng vừa tăng giá trị; tủ gốc; chọn giống chịu hạn, kháng bệnh... để thích nghi linh hoạt và chủ động ứng phó với biến đổi khí hậu.
Không chỉ bán hạt cà phê thô, mà sản xuất cà phê hữu cơ, đặc sản, 4C, RF, FT, đáp ứng các chuẩn mực quốc tế như EUDR của EU… để gia tăng giá trị;
Áp dụng nguyên tắc “4 đúng”, sử dụng phân bón chuyên dùng, quản lý sức khỏe đất.
Áp dụng quản lý IPHM, dự báo sâu bệnh, bảo vệ hệ sinh thái.
Kết nối nông dân – doanh nghiệp – nhà khoa học – thị trường.
Chương trình canh tác cà phê thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu do Công ty CP Phân bón Bình Điền triển khai tại 5 tỉnh Tây Nguyên đã mở ra hướng đi mới cho ngành cà phê, đặc biệt ở khu vực Tây Nguyên.
Thông qua hệ thống dữ liệu thu thập đa chiều, chương trình đã phác họa bức tranh toàn diện về thực trạng sản xuất, đồng thời tạo nền tảng cho việc đổi mới tư duy và xây dựng quy trình canh tác hiện đại, vừa thích ứng với biến đổi khí hậu vừa đáp ứng yêu cầu ngày càng khắt khe của thị trường toàn cầu.
