Ngăn chặn buôn bán động vật hoang dã để kiểm soát dịch bệnh

MC: Thưa quý vị, sau đại dịch COVID-19, thế giới nhận ra rằng sức khỏe con người không thể tách rời khỏi sức khỏe của động vật và môi trường. Những gì diễn ra trong tự nhiên dù ở một góc rừng xa xôi cũng có thể ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của chúng ta. 

Trong hành trình tìm lời giải cho bài toán kiểm soát dịch bệnh từ gốc, một công cụ mới vừa được Tổ chức Thú y Thế giới (WOAH) công bố, cung cấp khung hướng dẫn toàn diện nhằm đánh giá và giảm thiểu nguy cơ dịch bệnh từ chuỗi buôn bán động vật hoang dã.

Vậy công cụ này cụ thể là gì? Vì sao lại có ý nghĩa đặc biệt với Việt Nam một quốc gia nằm trong điểm nóng đa dạng sinh học nhưng cũng là tuyến đường trung chuyển động vật hoang dã? Và làm thế nào để từ một bộ tài liệu quốc tế, chúng ta có thể hành động thực chất ngay tại từng cánh rừng, từng chốt kiểm lâm, từng khu chợ dân sinh?

Phóng sự sau đây của Báo Nông nghiệp và Môi trường sẽ cùng quý vị đi tìm câu trả lời.

(Cảnh tư liệu về dịch bệnh toàn cầu (COVID-19, SARS, cúm gia cầm), kết hợp hình ảnh các khu chợ buôn bán động vật hoang dã.)

SARS, cúm gia cầm, COVID-19... Điểm chung của những đại dịch này đều là sự can thiệp thô bạo của con người vào thế giới hoang dã. Tại Việt Nam, buôn bán động vật hoang dã vẫn là hoạt động tiềm ẩn nguy cơ cao, trong khi chuỗi cung ứng loài hoang dã chưa được giám sát toàn diện.

Không phải ngẫu nhiên mà các đại dịch lớn nhất trong thế kỷ XXI đều bắt nguồn từ động vật. Và không phải ngẫu nhiên mà thế giới đang đồng thanh cảnh báo nếu không thay đổi cách con người can thiệp vào tự nhiên, chúng ta sẽ còn chứng kiến những đại dịch tàn khốc hơn.

(Chuỗi hình ảnh từ săn bắt, vận chuyển, nuôi nhốt đến tiêu thụ động vật hoang dã.)

Phỏng vấn ông Nguyễn Ngọc Tiến, đại diện Cục Chăn nuôi và Thú y:

“Chúng ta đang có ba nhóm động vật hoang dã chính: loài ngoài tự nhiên, loài gây nuôi hợp pháp và loài cấm săn bắt. Mỗi nhóm mang đặc điểm khác nhau, đòi hỏi đánh giá riêng. Trước tiên, phải nhận diện đầy đủ các đối tượng trong chuỗi: từ người săn bắt, vận chuyển, giết mổ, tiêu thụ… cho đến lực lượng kiểm lâm, công an, quản lý thị trường. Chỉ khi có bản đồ đầy đủ, chúng ta mới kiểm soát rủi ro hiệu quả.”  

Được công bố vào năm 2024, bộ công cụ của Tổ chức Thú y Thế giới - WOAH đã chỉ rõ  buôn bán động vật hoang dã là mắt xích nguy cơ cao dẫn đến các bệnh truyền nhiễm mới. Đây là tài liệu đầu tiên trên thế giới tích hợp cách tiếp cận dịch tễ học – chuỗi cung ứng – và hợp tác đa ngành. Bộ công cụ gồm nhiều nội dung then chốt như

• Xây dựng bản đồ các loài và hành trình buôn bán
• Đánh giá mức độ rủi ro tại từng mắt xích
• Xác định điểm nóng dịch tễ
• Đề xuất biện pháp giảm thiểu theo mức độ nguy cơ
• Hướng dẫn chia sẻ thông tin giữa các ngành

  Phỏng vấn ông Jake Brunner, Trưởng đại diện IUCN tại Tiểu vùng Mekong hạ lưu:

  “"Mỗi khi một cá thể bị đem ra khỏi rừng, cơ hội sống sót của nó giảm, chi phí xử lý cho nhà nước tăng, và đa dạng sinh học cũng tổn thất nghiêm trọng. Bước đầu tiên để đảm bảo khả năng tái thả an toàn là phải đảm bảo các cá thể được chăm sóc theo cách nhân đao và đảm bảo vệ sinh, nhằm giảm căng thẳng cho động vật và giảm nguy cơ lây lan dịch bệnh giữa các cá thể.”

  [00:00–00:13]  Mỗi ngày, hàng trăm cá thể động vật bị các cơ quan chức năng tịch thu và chuyển đến các trung tâm cứu hộ trên cả nước. Số lượng động vật hoang dã bị bắt giữ dường như ngày càng tăng.

  [00:13–00:32] – Khối lượng động vật được chuyển tới các trung tâm cứu hộ là rất lớn. Bước đầu tiên để đảm bảo tái thả an toàn là đảm bảo động vật được chăm sóc một cách nhân đạo, vệ sinh, nhằm giảm căng thẳng và nguy cơ lây lan dịch bệnh giữa các cá thể.

  [01:24–01:39] Nói cách khác, cần tập trung vào phòng ngừa từ đầu nguồn, vì ngay khi một con vật bị bắt khỏi rừng thì khả năng sống sót của nó giảm mạnh, còn chi phí mà nhà nước phải bỏ ra để tịch thu và chăm sóc lại tăng lên.

(Trung tâm cứu hộ động vật hoang dã, nhân viên chăm sóc động vật, động vật bị thương.)

Mỗi ngày, hàng trăm cá thể động vật hoang dã được đưa về các trung tâm cứu hộ. Nhưng giới chuyên gia cho rằng đó chỉ là giải pháp mang tính chữa cháy. Mỗi cá thể động vật hoang dã bị mang ra khỏi rừng là thêm một cơ hội cho virus vượt rào cản loài. Hậu quả của việc thiếu kiểm soát không dừng lại ở rủi ro sức khỏe. Mỗi lần động vật hoang dã bị bắt giữ, hệ sinh thái mất đi một mắt xích, nhà nước mất thêm một khoản chi, và xã hội lại thêm một nguy cơ cho dịch bệnh phát tán không kiểm soát. 

Bộ công cụ WOAH đưa ra nhiều khuyến nghị hành vi đơn giản nhưng hiệu quả như không tiếp xúc không cần thiết với thú rừng, rửa tay sau khi đi rừng, không tiêu dùng động vật không rõ nguồn gốc. Một số biện pháp kỹ thuật đã được đề xuất cho nhóm động vật nuôi nhốt đó là áp dụng các nguyên tắc an toàn sinh học như trong chăn nuôi gia súc.

(Trang trại gây nuôi động vật hoang dã, cảnh vệ sinh chuồng trại, khử trùng.)

Phỏng vấn  ông Pawin Padungtod, điều phối cao cấp FAO:

“Tách biệt, vệ sinh, khử trùng đó là các bước đơn giản nhưng hiệu quả. Với động vật ngoài tự nhiên, vai trò quan trọng nhất lại thuộc về con người: rửa tay, giữ vệ sinh, hạn chế tiếp xúc những hành vi nhỏ nhưng giúp giảm nguy cơ lây nhiễm đáng kể.”

Tôi nghĩ chúng ta cần xem xét từng môi trường sống một cách riêng biệt. Với động vật bị nuôi nhốt hoặc nuôi trong điều kiện giam giữ, tôi cho rằng có thể áp dụng các nguyên tắc an toàn sinh học giống như trong chăn nuôi. Điều đó bao gồm việc cách ly, tách biệt động vật khỏi nguồn lây nhiễm, làm sạch và khử trùng. Những nguyên tắc này hoàn toàn có thể áp dụng cho động vật trong điều kiện nuôi nhốt. Còn với động vật hoang dã, thì tôi nghĩ trách nhiệm bảo vệ thuộc về những người đến tham quan môi trường sống của chúng. Việc này có thể đạt được thông qua các nguyên tắc vệ sinh cơ bản như rửa tay và giữ sạch sẽ.

(Hội nghị về One Health, các bộ ngành hợp tác, …)

Việt Nam đã chủ động tham gia sáng kiến ‘Một Sức khỏe’ – One Health nhằm kiểm soát dịch bệnh trên cả ba trụ cột: con người, động vật và môi trường. Một Sức khỏe Bộ hỗ trợ triển khai bộ công cụ WOAH thay đổi cách tư duy và hành động.

Sáng kiến Đối tác Một Sức khỏe (OHP) cung cấp một khuôn khổ thể chế có tính vận hành do Bộ Nông nghiệp và Môi trường mới cùng Bộ Y tế đồng chủ trì, với sự tham gia của khoảng 40 đối tác phát triển, các tổ chức phi chính phủ quốc tế và các trung tâm nghiên cứu. Đây là một cấu trúc thể chế toàn diện và hiệu quả, trong đó IUCN cùng nhiều đối tác khác có thể phối hợp hành động.

Phỏng vấn ông Serge Morand, cố vấn cấp cao Liên minh WHO, FAO, WOAH, UNEP:

“Việt Nam là một trong những quốc gia thực sự tham gia rất tích cực, đặc biệt là nhờ vào sáng kiến One Health của nhóm Bộ Tứ gồm WAHA, WHO, FAO và UNEP. Đặt vấn đề sức khỏe hệ sinh thái, sức khỏe động vật hoang dã lên hàng đầu điều mà ở nhiều nước khác còn rất yếu. Họ có thể lồng ghép bảo tồn đa dạng sinh học vào cách tiếp cận One Health – để cuối cùng tạo ra tác động tích cực hơn bằng cách giảm thiểu nguy cơ bệnh truyền từ động vật sang người, cả đối với vật nuôi, động vật hoang dã và con người.”

Việt Nam đang có những bước đi táo bạo ở những lĩnh vực vốn vẫn còn chưa được chú trong tai nhiều nước như ưu tiên cho sức khỏe hệ sinh thái, sức khỏe động vật hoang dã và bảo tồn đa dạng sinh học trong khuôn khổ Một Sức khỏe. Cách tiếp cận này hứa hẹn sẽ mang lại hiệu quả mạnh mẽ hơn trong việc giảm thiểu nguy cơ bệnh truyền từ động vật sang người - không chỉ đối với động vật nuôi và động vật hoang dã, mà còn đối với sức khỏe con người.”

(Hình ảnh thiên nhiên hoang dã, người dân cùng lực lượng chức năng tuần tra bảo vệ rừng, trẻ em tham gia hoạt động giáo dục môi trường.)

Không ai có thể khỏe mạnh trong một hành tinh đang bệnh tật. Cũng như không ai có thể đứng ngoài một dịch bệnh toàn cầu. Để kiểm soát dịch bệnh từ động vật hoang dã, không thể chỉ trông chờ vào cứu hộ hay xử lý hậu quả. Giải pháp cần bắt đầu từ gốc, giảm can thiệp vào tự nhiên, quản lý chặt chuỗi buôn bán và nâng cao ý thức cộng đồng. Ngăn chặn dịch bệnh từ buôn bán động vật hoang dã không chỉ là trách nhiệm của lực lượng chức năng như thú y, kiểm lâm hay công an mà là trách nhiệm của mỗi người dân. Khi rừng được bảo vệ, thiên nhiên được tôn trọng, và con người biết sống cùng, thay vì sống trên tự nhiên đó mới là lá chắn thực sự cho thế hệ tương lai. 

MC dẫn cuối: 

Thưa quý vị, dịch bệnh không chỉ bắt đầu từ tự nhiên mà còn mà có thể bắt đầu từ sự chủ quan, thiếu kiểm soát và thiếu hợp tác. Bộ công cụ của WOAH đã giúp chúng ta có thêm một công cụ kỹ thuật quan trọng. Nhưng để lá chắn phòng dịch thực sự phát huy tác dụng, cần có sự đồng hành của các ngành, các cấp và trên hết là sự thay đổi nhận thức của từng người dân. Bởi bảo vệ động vật hoang dã không chỉ là chuyện bảo tồn mà còn là bảo vệ chính sức khỏe của cộng đồng và tương lai của loài người.

Cảm ơn quý vị đã quan tâm theo dõi. Xin kính chào và hẹn gặp lại trong các chương trình tiếp theo của Báo nông nghiệp và Môi trường.