Vị thế đặc biệt của ngành điều Việt Nam

Vị thế đặc biệt của ngành điều Việt Nam

Đầu những năm 1990, ngành điểu Việt Nam bắt đầu tham gia vào thị trường điều nhân toàn cầu. Sau khi thành lập vào tháng 11/1990, Hiệp hội Điều Việt Nam (VINACAS), đã nhanh chóng bắt tay vào các hoạt động nhằm thay đổi xuất khẩu điều, từ xuất điều thô sang chế biến và xuất khẩu điều nhân. Năm 1992, Việt Nam bắt đầu xuất khẩu điều nhân sang Trung Quốc và năm 1994 bắt đầu xuất khẩu sang Hoa Kỳ. 

Việc chuyển từ xuất khẩu điều thô sang điều nhân đã giúp cho ngành điều Việt Nam có sự phát triển nhanh chóng và có vị thế tốt trên thị trường điều toàn cầu. Đến năm 2006, lần đầu tiên trong lịch sử ngành điều thế giới, Việt Nam vượt qua Ấn Độ để dẫn đầu về xuất khẩu điều nhân.

Đặc biệt, từ năm 2010 đến nay, ngành điều Việt Nam đã có sự phát triển vượt bậc và đạt được những con số rất ấn tượng. Trong thành công ấy, máy móc, thiết bị "Made in Vietnam" đóng vai trò nổi bật.

Ông Bạch Khánh Nhựt, Phó Chủ tịch thường trực VINACAS, chia sẻ, trước đây, các nhà máy chế biến điều Việt Nam sử dụng lao động thủ công gần như 100%, vì máy móc, thiết bị khi ấy còn rất thô sơ. Khi số lượng nhà máy điều ngày càng tăng lên đã dẫn tới tình trạng thiếu hụt lao động trong ngành điều.

Ngành điều Việt Nam hiện đứng đầu thế giới cả về lượng điều nhân xuất khẩu lẫn điều thô nhập khẩu. Chính vì vậy, trong 14 lần VINACAS tổ chức Hội nghị Điều quốc tế, đều thu hút sự tham gia của rất nhiều cơ quan, tổ chức quốc tế liên quan tới hạt điều cùng hàng trăm doanh nghiệp trong và ngoài nước.

Trước tình hình đó, vào năm 2008, được sự hỗ trợ của Chính phủ, VINACAS đã triển khai thực hiện Đề án khoa học công nghệ cấp nhà nước với tên gọi “Hoàn thiện công nghệ, thiết kế chế tạo máy tự động tách vỏ hạt điều và máy bóc vỏ lụa nhân điều trong dây chuyền chế biến xuất khẩu” (KC.07/DA 12/06-10). Khi thực hiện Đề án này,  VINACAS đã tập hợp các doanh nghiệp, nhà khoa học, kỹ sư cơ khí… cùng đầu tư, nghiên cứu chế tạo, cải tiến thiết bị, máy móc chế biến điều.

Năm 2010, Đề án được nghiệm thu, ứng dụng vào sản xuất vào tạo nên cuộc "cách mạng" trong chế biến điều Việt Nam, chuyển hẳn từ sản xuất thủ công sang cơ giới hóa, qua đó làm gia tăng mạnh năng suất chế biến cũng như sản lượng  điều nhân, giảm giá thành sản xuất, đảm bảo chất lượng và an toàn vệ sinh thực phẩm.

Ông Vũ Thái Sơn, Chủ tịch HĐQT Công ty Cổ phần Long Sơn, đánh giá, trong thời gian qua, các công ty cơ khí Việt Nam đã rất nhạy bén trong việc nghiên cứu chế tạo, cải tiến các loại máy móc, thiết bị cơ khí dùng trong các nhà máy chế biến điều. Máy móc Việt Nam phục vụ ngay tại các nhà máy điều Việt Nam, nên việc chỉnh sửa, cải tiến được thực hiện một cách rất kịp thời, giúp cho máy móc, thiết bị ngày càng trở nên hoàn thiện và hiệu quả hơn. 

Nhờ chuyển sang cơ giới hóa và nhiều khâu tự động hóa, xuất khẩu điều liên tục tăng mạnh cả về lượng và kim ngạch. Năm 2010, lần đầu tiên ngành điều trở thành ngành hàng "tỷ đô" với kim ngạch xuất khẩu đạt 1,135 tỷ USD. Năm 2015, xuất khẩu điều nhân vượt mốc 2 tỷ USD, năm 2017 vượt mốc 3 tỷ USD. Năm 2024, xuất khẩu điều nhân đạt kỷ lục 4,343 tỷ USD.

Năm 2012, lượng điều nhân xuất khẩu vượt 200 nghìn tấn, rồi vượt 300 nghìn tấn năm 2014, vượt 400 nghìn tấn năm 2019, vượt 500 nghìn tấn năm 2020, vượt 600 nghìn tấn năm 2023 và đạt kỷ lục 725 nghìn tấn vào năm 2024.

Những thách thức lớn

Tuy nhiên, ngành điều Việt Nam đang đối mặt với những thách thức lớn, mà trước hết là sự phát triển của công nghiệp chế biến điều ở những nước xuất khẩu điều thô, dẫn tới nguy cơ thiếu hụt nguồn điều nguyên liệu cho ngành điều Việt Nam - vốn đang phụ thuộc nhiều vào điều thô nhập khẩu.

Nhiều nước trồng điều ở châu Phi, trước đây xuất khẩu hầu hết sản lượng điều thô, nhưng trong những năm qua, đang đẩy mạnh chế biến để gia tăng giá trị cho hạt điều và tạo thêm công ăn việc làm cho người dân. 

Tại Hội nghị Điều quốc tế Việt Nam 2025, ông Alex N'Guettia Assouman, Chủ tịch Hiệp hội Xuất khẩu hạt điều Bờ Biển Ngà, cho biết, năm 2024, lượng điều thô mà các nhà máy ở nước này đưa vào chế biến là 650 nghìn tấn, tương đương với lượng điều thô xuất sang Việt Nam.

Không chỉ châu Phi, Campuchia - nước có sản lượng điều lớn thứ 2 thế giới (gần 1 triệu tấn) và đang xuất khẩu gần như toàn bộ điều thô sang Việt Nam, cũng đang tính tới khả năng phát triển ngành chế biến điều.

Ông Vũ Thái Sơn cho rằng, sự phát triển mạnh mẽ của máy móc, thiết bị chế biến điều không chỉ đã giúp ngành điều Việt Nam phát triển vượt bậc mà cũng đang giúp các nước trồng điều châu Phi đẩy mạnh chế biến điều. Bởi trước đây, một trở ngại lớn ở các nước châu Phi là thiếu lực lượng nhân công lành nghề, thì nay hoàn toàn có thể thay thế bằng máy móc.

Sự thay đổi trong chính sách thương mại của các nước xuất khẩu điều thô và các nước nhập khẩu điều nhân, cũng đang là thách thức lớn với ngành điều Việt Nam, mà điển hình là thuế đối ứng của Hoa Kỳ. 9 tháng đầu năm nay, xuất khẩu hạt điều Việt Nam sang Hoa Kỳ giảm tới 35% về lượng do chính sách thuế đã tác động không nhỏ tới khả năng chi tiêu của người tiêu dùng.

Với những thách thức lớn đó, ông Bạch Khánh Nhựt cho rằng, trước hết, ngành điều và các doanh nghiệp Việt Nam phải giữ vững thị trường, giữ vững niềm tin của người tiêu dùng vào hạt điều Việt Nam thông qua nâng cao chất lượng, đảm bảo tốt an toàn thực phẩm. Đồng thời, đẩy mạnh phát triển, khai thác các thị trường mới.

Bên cạnh đó, VINACAS kiến nghị Chính phủ, Bộ Nông nghiệp và Môi trường, cùng các bộ, ngành liên quan và các địa phương quan tâm phát triển vùng điều nguyên liệu để nâng cao sản lượng điều Việt Nam, giúp ngành điều chủ động hơn về nguyên liệu.

Trong những năm qua, diện tích trồng điều ở nước ta đã giảm nhiều trước sự cạnh tranh của các cây trồng khác. Do đó, cần có chính sách để khôi phục, mở rộng diện tích trồng điều trên những vùng trồng cũ. Đồng thời đẩy mạnh nghiên cứu phát triển các giống điều mới có năng suất cao, thay thế các giống điều hiện tại.

Một vấn đề nữa là đa số diện tích điều hiện đã già cỗi. Vì vậy, VINACAS mong muốn Bộ Nông nghiệp và Môi trường có một chương trình tái canh cây điều tương tự chương trình tái canh cà phê để nâng cao năng suất, sản lượng, chất lượng điều Việt Nam. 

Còn theo ông Vũ Thái Sơn, để thích ứng với việc các nước xuất khẩu điều thô đã, đang và sẽ áp dụng các chính sách nhằm hạn chế xuất khẩu điều thô, đẩy mạnh chế biến điều nhân, các doanh nghiệp lớn trong ngành điều Việt Nam cần mạnh dạn đầu tư xây dựng nhà máy chế biến điều tại châu Phi và cả ở Campuchia. Công ty Long Sơn hiện đã có 1 nhà máy đang hoạt động ở Bờ Biển Ngà và đang làm các thủ tục để xây dựng nhà máy thứ 2.

Ngoài ra, việc đẩy mạnh chế biến các sản phẩm giá trị gia tăng cũng sẽ giúp cho các doanh nghiệp gia tăng hiệu quả kinh tế, có vị thế tốt hơn trên thị trường. Ở Việt Nam hiện đang có những doanh nghiệp đẩy mạnh đầu tư chế biến sâu và xuất khẩu sản phẩm giá trị gia tăng từ hạt điều như Olam, Dan D Pak, Long Sơn...