Tiến sĩ Nguyễn Bá Hiên sinh ngày 3/6/1954, trong một gia đình cách mạng tại thôn Giai Lệ, xã Lệ Xá, huyện Tiên Lữ, nay là xã Tiên Hoa, tỉnh Hưng Yên. Ông nội Nguyễn Bá Súy thuộc lớp đảng viên đầu tiên và làm Trưởng thôn Giai Lệ trong thời kỳ chiến tranh diễn ra ác liệt từ năm 1949 đến khi hy sinh năm 1951.
Mới 3 tháng tuổi, bố ông đã bị giặc Pháp sát hại. Mẹ ông đi tìm hạnh phúc mới khi lên 3. Bà nội một mình cấy mấy sào ruộng nuôi con côi, cháu côi. Trong sự yêu thương của bà nội, Nguyễn Bá Hiên bình yên lớn lên, mặt mũi sáng sủa, ăn nói dõng dạc, sai làm cái gì cũng làm được, không dễ làm khó bỏ.
Kiểm tra quy trình tiêu độc sát trùng tại Công ty Hòa Yên, Lương Thịnh, Trấn Yên, Yên Bái (cũ).
Thấm đẫm lời bà nội “Đi học cho rạng mày rạng mặt”, những năm học cấp I, cấp II Nguyễn Bá Hiên không bỏ buổi học nào, tối nào cũng thắp đèn học, không phải ai giục giã: “Hết dầu chưa kịp vay ai/Trăng lên mang sách học bài dưới trăng”, và trở thành học sinh xuất sắc của mỗi lớp.
Thầy giáo lớp 7 Vũ Xuân Nùng sau khi biết người trò giỏi tốt nghiệp cấp II, định rẽ ngang đi học trung cấp hoặc bỏ học vì hoàn cảnh, đã khuyên “Với lực học của em, em nên tiếp tục học lên nữa, em phải vào đại học. Nếu chưa trải qua đời sinh viên, em chưa thể cảm nhận hết sự tươi đẹp của cuộc sống. Hãy cố gắng lên, thầy luôn dõi theo những bước đi của em”.
Lại thêm bà nội khuyến khích, động viên, mong mỏi, Nguyễn Bá Hiên đăng ký thi vào Trường cấp III Tiên Lữ và được tuyển thẳng. Lên cấp III tiếp tục là thử thách mới. Ngày nào Nguyễn Bá Hiên cũng đi bộ 8 km đến trường. Do người quá gầy, Nguyễn Bá Hiên đi tuyển quân không đủ sức khỏe dù rất muốn nhập ngũ.
Tới năm 1971, ông thi đỗ vào Trường Đại học Nông nghiệp 1 (nay là Học viện Nông nghiệp Việt Nam) với số điểm tuyệt đối. Đây là món quà xứng đáng cho những ngày gian khổ, đồng thời là tin vui cho người mẹ, họ hàng nội ngoại và cả làng khi đứa trẻ mồ côi đã trưởng thành, bước vào một chân trời mới mà bản thân còn ngỡ là mơ: “Bắt ốc mò cua khắp mương dài sông rộng/Chắc chẳng bao giờ được học tại Thủ đô” [1].
Vốn lớn lên ở vùng quê thuần nông, ban đầu mới vào trường, Nguyễn Bá Hiên mặc định chọn một ngành học về cây lúa, với mơ ước học sao cho giỏi để phục vụ quê hương. Thế rồi, càng học ông lại càng thấy đam mê và quyết lựa chọn ngành Thú y.
Tự ý thức được nghề theo học, Nguyễn Bá Hiên đạt kết quả cao từ lý thuyết đến thực hành với tất cả các môn trong suốt 5 năm học và không năm nào vắng mặt trong hội nghị học sinh tiên tiến của nhà trường. Năm 1977, với kết quả tốt nghiệp xuất sắc, ông được giữ lại làm cán bộ giảng dạy Bộ môn truyền nhiễm - Ký sinh trùng - Kiểm nghiệm (từ năm 2009 đổi thành Bộ môn Vi sinh vật - Truyền nhiễm), Khoa Thú y.
Với khởi đầu giảng dạy, nghiên cứu vi sinh vật Thú y, Nguyễn Bá Hiên luôn thực tế, sao cho sinh viên nắm được nội hàm vấn đề, học gắn với ứng dụng vào cuộc sống, sát hoàn cảnh Việt Nam. Để khám phá khoa học phục vụ giảng dạy và nghiên cứu Vi sinh vật -Truyền nhiễm, Nguyễn Bá Hiên thi đỗ cao học và năm 1994 bảo vệ thành công luận văn Thạc sĩ. Đồng thời phát triển đề tài đó để năm 2001 bảo vệ xuất sắc luận văn Tiến sĩ: “Một số vi khuẩn đường ruột thường gặp và biến động của chúng ở gia súc khỏe mạnh và bị tiêu chảy nuôi tại vùng ngoại thành Hà Nội. Điều trị thử nghiệm”.
Tiếp đó, ông được bổ nhiệm làm Chủ nhiệm bộ môn Vi sinh vật - truyền nhiễm, Khoa Thú y. Với cương vị mới, lại trải qua những chuyến đi thực tế học tập ở trong nước, nước ngoài, ông sử dụng vốn ngoại ngữ để khai thác mạng Internet, kết hợp nghiên cứu trong phòng thí nghiệm, Nguyễn Bá Hiên ngày càng am hiểu, giảng dạy thêm nhiều bộ môn: vi sinh vật đại cương, miễn dịch học thú y, miễn dịch học ứng dụng, Luật thú y cho bậc đại học; vi khuẩn học nâng cao, virus học nâng cao, miễn dịch học nâng cao, công nghệ sản xuất vaccine và kháng sinh cho bậc sau đại học.
Cả cuộc đời dạy học và nghiên cứu khoa học phục vụ người dân quê hương, nông dân cả nước, các nước ASEAN và thế giới của Nguyễn Bá Hiên được minh chứng bằng bài “Người thầy của nghị lực và lòng nhân hậu” được in trong cuốn “Chuyện người giáo viên nhân dân” tập 3 do Nhà xuất bản Hồng Đức ấn hành năm 2015.
PGS.TS Nguyễn Bá Hiên còn là tác giả hơn 30 đầu sách, trong đó có 2 cuốn được giải thưởng Bạc Sách hay Việt Nam, và giáo trình, sách giáo khoa, hàng trăm bài báo khoa học đăng trên các tạp chí chuyên ngành trong nước và nước ngoài, các cuốn sổ tay thày thuốc thú y.
Không những vậy, ông còn góp phần đào tạo cho nước nhà hàng nghìn kỹ sư, hướng dẫn bảo vệ thành công 60 Thạc sĩ, 10 nghiên cứu sinh Tiến sĩ chuyên ngành Thú y và là thầy giáo của các trường đại học chuyên ngành trên toàn quốc, nhà khoa học tiêu biểu của Bộ Khoa học Công nghệ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), Bộ Giáo dục và Đào tạo. PGS.TS Nguyễn Bá Hiên còn được đưa vào cuốn sách “Chân dung 100 nhân vật vì sự nghiệp phát triển ASEAN” do Nhà xuất bản Thanh Niên ấn hành năm 2017.
Mổ khám lấy mẫu chẩn đoán bệnh tại Trung tâm chẩn đoán Tập đoàn DABACO.
Các công trình nghiên cứu và giảng dạy của ông đều đáp ứng yêu cầu nóng bỏng của thực tiễn, để lại dấu ấn cho nông dân cả nước. Để có được thành quả đó là sự hy sinh thầm lặng của PGS.TS Nguyễn Bá Hiên.
Khi đến với các ổ dịch phải vượt qua đường sá bùn lầy vào các trại chăn nuôi, ông cùng cộng sự thức suốt đêm khám, lấy mẫu rồi tiến hành phân lập, nuôi cấy tìm tác nhân gây bệnh cho con vật để xác định nhanh các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, giúp nông dân tránh tổn thất, có biện pháp xử lý kịp thời.
Có thể kể tới 2 đề tài tiêu biểu thực hiện từ năm 2000-2009 do ông cùng các cộng sự thực hiện, với giống virus tự mình mang từ nước ngoài về: “Khảo sát một số đặc tính sinh học của chủng virus vaccine viêm gan vịt DH-EG-2000 và nghiên cứu quy trình sản xuất vaccine phòng bệnh” đã góp phần ngăn chặn, khống chế có hiệu quả 2 bệnh nguy hiểm viêm gan, dịch tả cho đàn vịt nuôi ở Việt Nam.
Năm 2008, bệnh tai xanh ở lợn bùng phát, PGS.TS Nguyễn Bá Hiên đã cùng cộng sự Khoa Thú y nghiên cứu tạo ra chủng giống gốc virus để sản xuất thành công vaccine vô hoạt nhũ dầu đầu tiên giúp phòng chống dịch kịp thời ở Việt Nam.
Tiếp đó, năm 2015, ông lại cùng một số nhà khoa học của Học viện và Viện Khoa học Nông nghiệp miền Nam tình nguyện đi Trường Sa nghiên cứu quy hoạch nhà kính trồng rau xanh, nuôi vịt trong nước mặn; hai năm 2020-2021 cùng Tập đoàn DABACO, các tổ chức nghiên cứu, nhà khoa học Mỹ nghiên cứu thành công quy trình sản xuất vaccine chống dịch tả lợn Châu Phi - một sản phẩm mà hàng trăm năm nay, từ khi bệnh dịch được phát hiện, chưa một quốc gia nào nghiên cứu thành công.
Với những công lao trong khoa học nông nghiệp, PGS.TS Nguyễn Bá Hiên được nhận những phần thưởng cao quý: 12 năm liên tục là Chiến sĩ thi đua cơ sở, Chiến sĩ thi đua cấp Bộ, được Nhà nước phong hàm Phó Giáo sư năm 2013, danh hiệu Nhà giáo ưu tú năm 2014 và năm 2015 được vinh danh Nhà khoa học tiêu biểu cùng với 149 nhà khoa học, văn nghệ sĩ trong cả nước được cố Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng gặp mặt chúc Tết tại Văn phòng Trung ương Đảng.
Phân lập virus từ mẫu bệnh phẩm tại phòng BSL3 tại DABACO năm 2021.
Về gia đình PGS.TS Nguyễn Bá Hiên, cuốn sách của Liên hiệp các hội UNSCO Việt Nam "Chân dung nhà sáng nghiệp Việt Nam và thế giới" do Nhà xuất bản Thanh Niên ấn hành năm 2017 đã viết: "Trong suốt quá trình công tác của mình, dường như lúc nào ông cũng bận rộn và mải miết đi tìm những phát hiện khoa học cho ngành Thú y, đó là niềm vui và đam mê chưa bao giờ tắt trong ông.
Ông thấy hài lòng với cuộc sống hiện tại của một gia đình yên vui luôn đầy ắp tiếng cười trẻ thơ của các cháu nội, với người vợ hiền đảm đang luôn chăm lo cho sự nghiệp của ông và các con ông đến nay đều thành đạt. Hạnh phúc với ông chỉ giản dị và bình yên như vậy!"; xứng với đôi câu đối treo trên bàn thờ tổ tiên: "Tổ tích đức, tông tích đức, tổ tông bồi tịch đức chi cơ/Phụ đăng khoa, tử đăng khoa, phụ tử kế đăng khoa chi nghiệp".
Khi về hưu, PGS.TS Nguyễn Bá Hiên đi làm chuyên gia kỹ thuật cao cấp Công ty cổ phần Tập đoàn DABACO Việt Nam, sau 5 năm làm việc đã có thành tích tiêu biểu xuất sắc trong quá trình nghiên cứu sản xuất vaccine phòng dịch tả lợn Châu Phi Dacovac-ASF2, được UBND tỉnh Bắc Ninh tặng Bằng khen năm 2025.
[1] Trích bài thơ về thuở thiếu thời của mình, PGS.TS Nguyễn Bá Hiên viết trong chuyến đi học chuyên môn theo chương trình của FAO cho toàn cầu tại Cairo (Ai Cập) năm 2000.
